Türk tarihininin geçmişine bakıldığında destan özelliğini kazanan pek çok mücadele görülür. Ancak yakın dönem Türk tarihinin destanlaşmış en önemli mücadelesi şüphesiz ki “Çanakkale Savaşı”dır. Çanakkale Destanı’nın yıl dönümünün kutlandığı şu günlerde ben de sizlere bu hafta Türk insanın milli müdafaa gayretinin en üst noktada seyrettiği bu destandan bahsetmek istiyorum.

Çanakkale Muharebelerinde Türk kuvvetlerinin 57.000’i şehit, 100.000’i yaralı, 10.000’i kayıp, 21.000’i hastalıktan vefat, 64.000’i hasta olmak üzere toplam 252.000 zayiatı vardır. 1.Dünya Savaşı esnasında en çok can kaybı olan cephe Çanakkale cephesidir.

Çanakkale Cephesinde bu kadar çok zayiat verilmesinin en önemli sebebi büyük vatan şairi Mehmet Akif’in Çanakkale Destanı adlı şiirinde

Şu Boğaz Harbi Nedir?

Var mı ki dünyada eşi?

En kesif orduların yükleniyor dördü beşi

şeklinde belirttiği gibi, bu cephenin coğrafyasından kaynaklanan stratejik önemine binaen dönemin güçlü devletlerinin tüm güçleri ile bu cepheye saldırmalarıdır.

Karşı tarafın bu gücüne karşılık,Türklerin hem askeri teknik ve donanım, hem de insan gücü olarak yetersiz olması zayiatımızın artmasına neden olmuştur.

Sevgili okuyucular, gözümüzde Çanakkale Muharebesini canlandırdığımız zaman ecdadın ne büyük bir iş başardığını anlayabiliriz. Karşınızda devrinizin en güçlü kara ve deniz ordusu, bunun yanında sizde ise sınırlı imkanlar…bu şartlar altında bir çok ordunun böyle bir durum karşısında morali bozulur ve savaşma gücünü kaybeder.

Buna mukabil ecdadımız sahip olduğu “vatan sevgisi ve şehitlik mertebesine olan inanç” sayesinde insan üstü bir gayretle savaşmış ve sonuçta zafere ulaşmıştır. Çanakkale Savaşı’nın kazanılması halka moral kazandırmış nitekim daha sonra yapılan milli mücadelenin temelleri de bu savaştan sonra atılmaya başlamıştır.

Tarihimizde bu muharebe “subaylar savaşı” olarak da anılmaktadır. Çünkü bu muharebede kayıtları tam belli olmamakla beraber yüzbinden fazla öğretmen, mülkiyeli, tıbbıyeli ve Türk Ocaklarında yetişmiş kalifiye insan gücü kaybedilmiştir. Kalifiye insan gücü kaybı ülke ekonomisini de zarara uğratmıştır.

Bu durumun etkileri Türkiye Cumhuriyeti kurulunca dahi devam etmiş, neticede Cumhuriyet inkilaplarının halka inmesi zaman almıştır. Nitekim Cumhuriyet’in kuruluşunun 10.yılında bestelenen marşta yer alan “10 yılda 15 miyon genç yarattık her yaştan” sözü bu eksikliğe binaen yazılmıştır.

Türk ordusunda varolan maneviyat yüksekliği ve şehitlik inancı cephede mucizevi olayların yaşanmasına vesile olmuştur: Mesela Mustafa Kemal Atatürk’ün savaş sırasında göğsüne gelen şaraplen parçasının saatine isabet etmesi, 257 kiloluk mermiyi Seyit Ali Onbaşı’nın “Ulu ve Yüce ALLAH’tan başka hiçbir güç ve kuvvet yoktur!” duasıyla bir hamlede kaldırıp, topa koyup ateşlemesiyle Queen Elizabeth gemisini batırması; Yahya Çavuş ve 15 kişilik askerinin düşmanı püskürtmesi….

Çanakkalede en çok anlatılan mucizevi olay ise şudur:

“Conkbayırı’ nda kara savaşları sırasında 57 tümen her gün çamaşır değiştirir. Kirlilerini yıkar çalılara asar ve ertesi gün için kuruturmuş. Sebebi ise eğer şehit olurlarsa Allah’a temiz kıyafetlerle varma gayesiymiş. Savaşa çıkmadan önce namazlarını kılar ve ibadet ettikten sonra savaşa başlarlarmış. Maneviyatı kuvvetli bu insanlar Conkbayırı’nda düşman tarafından kıstırıldıkları anda gökten beyaz-gri bir bulut kümesi 57. Tümenin üzerine inmiş ve bulut yok olduğunda düşman askerleri ne olup bittiğini anlayamamışlar. Zira ortada tek bir Türk askeri bile yokmuş.” Gemiden bu olayı seyreden İngiliz Amirali Hamilton daha sonra savaş anılarında da bu olayı anlatmaktadır.

Yukarıda ifade etmeye çalıştığım milletimizde varolan milli mücadele gücü daha sonra bir çok millete de örnek teşkil etmiştir. Nitekim Mısır Devlet Başkanı, Atatürk’ü ziyaret ettiği bir gün, milli mücadelemizi takdir ettiklerini aynı bağımsızlığa kendilerinin de kavuşmak istediklerini ve bu konu hakkında Atatürk’ün ne tafsiye edebileceğini sorar. Atatürk “Vatanı için canını verebilecek 1.5 milyon Mısırlı genciniz varsa bağımsızlığınıza kavuşursunuz”der.

Mısır Devlet Başkanı “Maalesef yok” diye cevap verince, Atatürk’te “O zaman sizin bağımsızlık ve istiklale kavuşmaya hakkınız yok” diye cevap verir.

Bir milletin istiklali o milleti oluşturan gençlerin milli ve manevi değerlere sahip çıkmalarında ve bu değerler uğruna mücadeleye hazır olmalarında yatmaktadır. Ecdadımız bu vazifesini en iyi şekilde yerine getirmiştir.

Umarım bizler de, bugün varolan tek tip insan yetiştirme modelinden sıyrılır, özellikle şu günlerde fevkalede ihtiyaç duyulan milli ve manevi değerlere bağlı, ayrıca “duyarlı” gençler yetiştirebiliriz…

Geçen haftaki yazımda “Tarihle Yüzleşenler” başlığı altında tarihle yüzleşenlerin kimlerden meydana geldiğini ve yüzleşme tabirinin çift taraflı bir anlam ifade ettiğini belirtmiştim. Tarihle yüzleşmenin diğer tarafının da günümüzde Balkanlar, Ortadoğu ve Kafkaslarda yaşanan ve Türk milletini derinden etkileyen olaylar olduğunu ifade ederek, 93 Harbi, 1912 Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşında yaşanan Türk göçlerinin öneminden bahsetmiştim.

Bu hafta sizlere 19. yüzyılda yaşanan ve Türk göçlerinin başlangıcı sayılan 93 Harbinden bahsetmek istiyorum.

19. yüzyıla genel olarak bakıldığında görülecektir ki bu yüz yıl Türk ırkının kıyıma uğradığı, siyasal ve sosyal tarih açısından dönüşüm yaşadığı bir yüzyıldır.

Türk tarihi açısından 19. yüzyılın en önemli olaylarından biri 1877 – 78 Osmanlı-Rus Harbi ve akabinde yaşanan göç hareketidir. 1820’li yıllardan itibaren Kafkaslar ve Balkanlar’da artan Rus gücüne binaen Müslüman-Türk nüfusu göçe zorlanmış, 93 Harbinden itibaren ise yaşanan göç hareketinin hızı artmıştır.

93 Harbinden önce Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayanların savaşa dair tutumları, ülkede yaşayan dönemin yabancı seyyahlarının eserlerinde görüldüğü üzere, halkın savaşı kazanma ümidi içerisinde, topyekun tüm halkın savaşa gitme gayretinde ve imkansızlıklara rağmen maneviyatlarının verdiği güçle zoru başarma azminde olmaları şeklindedir. Nitekim o dönemin savaşla ilgili eserlerine bakıldığında Türk askerinin mertçe ve şerefle vatanını koruduğu izleniminin hakim olduğu görülür.

Savaşın sonunda ise ülkede erkek nüfusunda büyük bir azalma görülmüştür. Mesela Amasya Sancağı’nda 15.000 kişi askere gitmiş ancak %10’u savaştan geri dönebilmiştir. Aslında ülke genelinde de savaşa gidenlerin ancak %10’u geri dönmüştür.

Bu savaş sırasında ülkenin beşte biri oranında toprak kaybedilmiş, bu durum halkın psikolojisini olumsuz noktada etkilemiştir. En son, belki de en önemli, vakıa ise Kafkaslar ve Balkanlar’dan Anadolu’ya yoğun göç hareketinin başlamasıdır. Göçe, tam rakam belli olmamakla beraber, 1 milyon 243 bin kişi başlamış; ancak yolda yaşanan Rus ve Bulgar kıyımları sebebiyle ancak %70’i İstanbul’a ulaşabilmiştir. Hatta o döneme dair halk arasında Tuna nehrinin bir ara kan ve bebek cesedi ile aktığı ifade edilmektedir.

Ülke içerisinde erkek nüfusun çok azalması sanayi ve üretimi de etkileyerek zaten darda olan ekonomiyi daha da dara düşürmüştür. Bu duruma bir de göçle gelenler eklenince halkın sefaleti artmıştır. Ülkenin tahıl ambarı olan, et ve süt ihtiyacının birçoğunun karşılandığı Balkanlar ve Kafkasların harple beraber elden çıkmasıyla ise gıda yönünden kıtlık da meydana gelmiştir.

Değerli okuyucular, bu hafta sizlere 1877-78 Osmanlı –Rus Savaşından bahsetmemin en önemli sebebi, malumunuz her zaman önümüze konan Ermeni göçü meselesine karşılık Türk göçünü anlatarak hafızalarımızı tazelemek, neyin ne olduğunu daha iyi kavrayabilmektir. Bu noktada en iyi yanıtı ünlü Amerikalı tarihçi Justin McCarthy şu değerlendirmeyi yaparak vermektedir: “Bulgarların, Ermenilerin, Rumların uğradığı kıyımları anlatan ders kitapları, tarih kitapları, Türklerin uğradığı aynı tür kıyımları anmazlar. Çünkü böyle bir yaklaşım tedirgin edici bir tarih yaklaşımıdır. Çünkü bu yaklaşım, Türkleri kurban olarak göstererek öyküyü anlatmaktadır. Oysa, emperyalizmin tarih anlayışında Türklere biçilen rol bu değildir. Emperyalizmin Türklere biçtiği rol barbarlıktır, çağdışılıktır. Belki de günümüzde uluslararası barışın önündeki en büyük engel Batı’nın, Doğu halklarına bakışındaki bu çarpıklıktır.” Saygılarımla!…

Türkiye ekonomisi ile ilgili bazı parametreleri dikkatinize sunuyorum. Çoğunlukla basınımızın tanınmış ekonomi köşe yazarlarından derlediğim bilgilerle ekonomimizin içinde bulunduğu şartlarda taşıdığı risklere dikkat çekmek istiyorum:

• Türk Lirası son 4 yılda %55 oranında değer kazandı.

• Dışa açık bir ekonomiye sahibiz. Ekonomi büyüdükçe ithalat ve ihracat rakamlarımız da büyüyor. Ancak ithalat rakamlarımızın büyümesi ihracat rakamlarının çok üzerinde gerçekleşiyor.

• İmalat sanayimiz tabii olarak yerli girdi yanında ithal girdi de kullanıyor. Ama bunun bir ölçüsü var. İmalat sanayii ve özellikle ihracata dönük imalat sanayii giderek daha çok ithal girdi kullanır hale gelir ise, ekonomik yapı bozulur. İşte şimdi o süreç içindeyiz.

  İthalatımızın yüzde 75’ini hammadde ve parça gibi üretimin içine giren “ara mallar” oluşturuyor.

• Bu tablonun temelinde “ucuz döviz” sorunu var. Ucuz döviz, Türk sanayisinin özellikle ihracata dönük sanayinin giderek daha fazla ithal malı kullanmasına, ithalata bağımlı hale gelmesine yol açıyor.

• Piyasada rekabet edebilmek isteyen firmalar daha pahalı olan yerli ara malı yerine ithalata yöneliyor. İhracatımız arttıkça ara mal ithalatımız daha çok artıyor.

• Ara malı üreten yerli fabrikalar ve işletmeler kapanıyor, işsizlik artıyor.

• Ara malı ithalat oranı çok yükseldiği için ihracatımız artmasına rağmen (ve hatta ihracat arttıkça) cari açık büyüyor.

• Bu ortamda sabit sermaye yatırımı yapacak yabancı sermaye gelmiyor, vur kaççı sıcak para ile rantçı ya da kurulu fabrikaları ve işletmeleri satın almaya gelen yabancı sermaye geliyor.

• Bu gelişmeler üretim ve istihdam yapısında kısa zamanda telafi edilemeyecek kalıcı tahribat yapıyor.

• Başka ülkelerde reel faiz (enflasyondan arındırılmış faiz oranı) yüzde 2 veya 3, bilemediğiniz 5 dolayında… Bizde yüzde 11 ile 15 dolayında.

  Yüzde 10 oranında reel faiz, ana borcu (veya serveti) 7 yılda 2’ye katlar. Yüksek reel faiz, halkın çoğunun perişan olmasına, çok az kişinin ise servetinin artmasına yol açıyor.

  Kredi kartı borcu 100 lira iken, yüksek reel faiz nedeniyle borcu 400’lere tırmanan, bankanın yüzde 400 borca da faiz bindirmesi sonucu 10 lira borcu için 700 lira ödemek zorunda kalan insanımızın bunları daha iyi anlaması beklenir.

• Kurlardaki gerileme, enflasyon oranındaki ciddi bir yükseliş trendini gözlerden saklamış bulunuyor. Eğer TL’nin şu anda yüzde 55 kadar aşırı değerli olduğunu düşünürsek… Ve eğer bu aşırı değerlenme de mesela önümüzdeki 5 ayda yarı yarıya ortadan kalkacaksa, o zaman enflasyon oranı da önümüzdeki dönemde şu anda beklenenden en az 20 puan daha yüksek gerçekleşecek demektir. Elbette eğer kurlardaki gidiş bu şekilde devam eder ve TL daha da aşırı değerli hale gelirse, enflasyondaki bu artış da geciktirilmiş olur. Ancak ileride bir gün yine gerçekleşir.

• Hazine, cumhuriyet tarihinin en yüksek reel faizli borçlanmasını yapıyor.

• Doğrudan yatırımla, özelleştirmeyle gelen paralar, faize yatırılıyor.

• Üstelik faiz dışı fazla vermek için, yatırımlar iyice azaltılmış durumda. Döviz fiyatı-piyasa faizi-enflasyon hedefi dengesindeki bozukluk apaçık ortada.

• 2007 yılında ne olacak? Hem Türk lirası hem de döviz açığını kapatmak için borçlanacağız. Borçlarımız büyümeye devam edecek.

2008 yılında ne olacak? (l) Ya üretimi artıracağız, (2) Ya bir lokma – bir hırka yaşamak için kemerleri daha da sıkacağız.

Seçimden sonra başımıza gelecekler hakkında bilgimiz olsun.

Liderlik doğuştan gelen bir özellik midir, yoksa lider olmak öğrenilebilir mi, sonradan lider olunabilir mi? Bu tartışmaları hepimiz çok duymuşuzdur. Her iki tezi de destekleyen bir çok makul gerekçe vardır. Çünkü liderliğin gerçekten tanımlanması zordur ve liderlik içinde kısmen bilimi, kısmen sanatı, kısmen doğuştan gelen yeteneği ve kısmen de şansı içinde barındıran bir kavramdır.

Yönetici ile lideri birbirinden ayıran çok çeşitli tarifler yapılmış. Benim en çok beğendiğim tariflerden ikisi şöyle:

“Yönetici işi doğru yapana, lider ise doğru işi yapana denir.”

Yönetici duvara dayanmış merdiven vasıtasıyla binanın çatısına çıkacak ekibi, en güvenli ve en hızlı bir biçimde çatıya çıkaran kişidir. Lider ise merdivenin doğru duvara dayanmasını sağlayan kişidir.”

Genel kabul görmüş olan görüşe göre liderlik vasıflarının içinde genetik olanlar vardır. Ancak birçok liderlik özellikleri geliştirilebilir. Liderde bulunması gerekli ilk üç vasıf olarak Karakter (Güven sağlar), Bilgi (anlamayı sağlar), İkna gücü (iletişim ve anlaşılmayı sağlar) sayılabilir.

Liderden beklenenlerden en başta geleni değerlerin ve önceliklerin seçimi olsa gerektir. Seçtiği değerlerin ışığında belirlenmiş hedeflere yöneltmesi ve sonuçlara odaklanması liderlik özelliklerinin olmazsa olmazlarıdır.

Hadis-i şerifte “İki kişi bir yola gidecek olsanız birinizi lider seçiniz” diye özetlenebilecek bir tavsiyede bulunulmuş. Bu tavsiye modern yönetim bilimine de oldukça uygun. Zaten genellikle lidersiz topluluklarda veya kurumlarda kaos yaşanır ve çoğunlukla sonunda bir lider çıkar.

Yani ister iki kişilik, isterse milyonlarca kişilik toplulukları yönetsin, ister dernek başkanı, ister şirkette bir ekip başı veya genel müdür olsun veya ülkeyi yöneten başbakan, cumhurbaşkanı olsun her bir yönetici lider olabilmelidir ki o kurumlar daha iyiye ve mükemmele doğru gelişebilsin.

Lider olmak kadar, lider kalmak da önemlidir. Liderin karizması ve kitleleri sürükleme kabiliyetinin devamlılığı, kendisine duyulan güvene bağlıdır. Güvenin devamı ise inandığı/inandırdığı değerlere sadakati ve bu değerlere varmak için duyduğu heyecanını kaybetmemesi ile mümkün olabilir.

Belirli makamlara gelen ve lider kabul edilen kişilerin zaman içinde dile getirdikleri değerlere uygun yaşamadıkları, toplumsal/kurumsal hedeflerinin yerini şahsi ve maddi hedeflere bırakmasıyla kitleleri elektriklendiren heyecanlarını kaybettikleri görülmüyor mu?

Bu değerlerin yerine bazı şahsi ve maddi hedeflere ulaşmak yerleşmişse, insanların kulaklarına ve gözlerine hitap edip, gönüllerine hitap edemez hale gelmişseniz lider olmanız artık mümkün değildir.

Zira insanlar çok iyi bilirler: “inandığınız gibi yaşamazsanız, yaşadığınız gibi inanmaya başlarsınız.” Ve pusulasının yönünü, değişmez hakikatler değil, süfli emellerin mıknatısı ile belirlenenler lider olamazlar.

Pek çok yazımızda, dinin hayatımızı şekillendirici özelliklerine temas ettik. Söz konusu şekillendirmenin çeşitli boyutlarına değindik.

Bilhassa İslam söz konusu olduğunda, şekillendirme dediğimiz zaman hem bireysel hem de toplumsal açıdan pek çok hususun bulunduğunu göz önüne almamız gerektiğine de çeşitli vesilelerle temas ettik.

Bugün bu boyutlardan birini daha ele almak istiyorum ki kanaatimce toplumsal refleks tabirinin bizim için ne anlama geldiğini ifade etmede önemli bir prensip olması hasebiyle dikkatle vurgulanması gereken bir husustur: İyiyi emretmek, tavsiye etmek, kötüden sakındırmak.

Bireysel olduğu kadar toplumsal anlamda da pek çok hadise ile karşı karşıya kaldığımız muhakkaktır ki bugün gündemimizi oluşturan pek çok olay bunu ortaya koymaktadır.

Toplumsal anlamda karşı karşıya kaldığımız hadiselere karşı geliştireceğimiz tutum da haliyle toplumsal bir nitelik taşıyacak ve hadiseleri doğru değerlendirip değerlendiremeyişimizi, toplumsal yapımızın sağlıklı bir biçimde devam edip edemeyeceğini belirleyecektir.

Öyle ki, hem bireysel hem de toplumsal anlamda kötü olana karşı gereken tepkiyi göstermek, toplumsal dokumuzun hem ahlaki hem de fiziki manada çözülmesine mani olacağı gibi, bahsettiğimiz anlamlarda iyinin vurgulanması, teşvik edilmesi de bu dokuyu yine hem ahlaki hem de fiziki anlamda güçlendirecektir.  

İşte bu noktada yukarıda bahsettiğimiz prensip önem kazanmaktadır.

Zira İslam dini açısından müslüman bir toplumun niteliği “iyiliği emir ve tavsiye etmeleri, kötülükten sakındırmaları” prensibiyle formüle edilmiştir: “Siz, insanların iyiliği için ortaya çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülükten meneder ve Allah’a inanırsınız. Ehl-i kitap da inansaydı elbette bu, kendileri için çok iyi olurdu. (Gerçi) içlerinde iman edenler var; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.” (Al-i İmran, 110)

Yani müslüman bir toplum, hem kendi içindeki problemlere hem de dünya problemlerine kulaklarını tıkayıp, “bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın” deme lüksüne sahip değildir. Kötü olana karşı hem düşünce hem de fiil alanında aktif olmak zorundadır.

Bahsettiğimiz hususun, Türkiye’de yaşanan şiddet, hakların ihlali, ahlaki zaafiyet gibi sıkıntılar gözönüne alındığında neden önemli olduğu daha da açık ortaya çıkmaktadır. Zira bu prensip vesilesiyle geliştirilecek toplumsal refleksler, tıpkı vücudun dışarıdan gelen tehlikelere karşı gösterdiği tepkiler ve hamleler gibi, topluma yönelik tehlikelere karşı da otokontrol mekanizması oluşturacaktır.

Nitekim bugün hayati önem taşıyan konularda dahi toplumsal reflekslerimizin nasıl kırılmaya, bunu gerçekleştirmek yolunda, kültürümüzü şekillendirmede önemli bir yeri olan dinimize ait kavramların içinin nasıl boşaltılmaya çalışıldığı gözönüne alınırsa, toplumsal otokontrol mekanizmasının oluşmasına vesile olacak unsurların neler olduğunu doğru anlayıp yaşamanın ve doğru aktarmanın önemi de anlaşılacaktır.

Bu sebeple, bireyselliğin yüksek oranda vurgulandığı günümüzde, birlikte yaşama problemlerinin hızla artmasına binaen ortaya çıkan çeşitli sorunların hallinde, kültürümüz içinde bulunan bu ve benzeri prensiplerin hatırlanması, yaşanması ve doğru aktarılmasının, geleceğimizin doğru şekillenmesi açısından elzem olduğu unutulmamalıdır.

Bu doğrultuda gerek bireysel gerek toplumsal manada gereken tedbirler alınmalı, özellikle eğitim vesilesiyle eksiklikler hızla giderilmelidir ki geleceğe güvenle bakabilmek mümkün olsun…

Bir belgesel filmde bütün ömrü bir saat olan bir böcek türünden bahsedilmişti. Bu bilgi üzerine düşündüm ki bu canlıların dünyayı algılaması ve yeni nesillere bilgi aktarımı acaba nasıl olur?

Gündüz gün ışığının bol olduğu bir yerde sabah saat 09 da doğan ve yaşadığı bir saatlik ömür dolunca ölen bu böcek dünya hakkında nasıl bir bilgiye sahiptir?

Büyük ihtimalle dünyayı sürekli aydınlık içinde olan yeşili, mavisi, kahverengisi ve diğer renkleri ile algılanmış bir mekândır dünya. Belki birkaç nesil önceden bilgi aktarımı söz konusu olabilir. Atalarının çok uzun zaman önce karanlık çağ diye adlandırılabilecek bir tarih yaşamış olduklarını nesilden nesile aktarmış olabilirler.

Saat 09-10 arası yaşayan böceğin yavrularına aktaracağı bilgi, dünyanın kendi algıladığı aydınlık ve renkli hali olsa gerektir. Oysa aynı böcek türünün gece 22-23 saatleri arasında yaşayanın dünya algılaması ise karanlık, tek renkli, görünmeyen engebelerle dolu bir mekan olduğudur.

İnsan nesli olarak bütün yaratılmışlar içinde en seçkini olduğumuza inanıyoruz. Dünya veya kainatın ömrü yanında ortalama 70-80 yıllık bir ömür de, böceğin bizim ömrümüze kıyaslandığı gibi, çok kısa bir ömür değil midir? Bizim de bir ömür boyunca edindiğimiz bilgilerin -hele hele sadece beş duyumuzla elde edilenden ibaretse- çok kısıtlı ve kâinatı bırakın dünyayı bile bütünüyle algılamaktan çok uzak olduğu anlamına gelmiş olamaz mı?

İnsanoğlunun diğer yaratıklardan farklı olarak yazı sayesinde nesiller arası bilgi aktarımı yapabilmekte. Bu bakımdan sadece sözlü aktarım yapan yaratıklardan daha şanslı olduğu muhakkaktır. Ancak yine de dünyayı algılama araçlarımız ve ömrümüz çok kısıtlıdır.

Din kaynaklarında yaratılış, ruh, ahiret, melek, şeytan, cin vb konularda verilen bilgileri gözlemleme ve doğruluğunu denetleme yeteneğimiz bulunmamakta. Bu bakımdan bazı insanlar algılayamadığı bu kavramları topyekûn reddetmekte ve yok olduğunu iddia edebilmektedir.

Oysa yine din kaynaklarında Allah, cennet, melek gibi kavramların var olduğu ancak bu varlıkların insanoğlu tarafından tasavvurunun dahi mümkün olmadığı bildiriliyor.

Ben bu durumu bilgisayar programları ile mantığı ile kavramaya çalışıyorum.

Diyelim ki bilgisayarınızda sadece word programı yüklü ise o programla yazı yazıp, okuyabilir fakat resimlerinizi göremez, film seyredemez, müzik dinleyemezsiniz. Bu eylemleri yapabilmek için bilgisayarınızda uygun programların (Picture manager,  media player gibi) yüklü olması gerekir.

İnsanoğlunun programında olmadığı için Allah, cennet, melek vd kavramları algılayamıyor. Ancak öyle anlaşılıyor ki, programcı (yaratıcı) bizim bu kavramların varlığı hakkında kısıtlı da olsa bir bilgiye sahip olmamızı istiyor.

Bunun için diyelim ki bilgisayarına bu belgeleri açabilecek uygun programları yüklediği bazı seçtiği kişilere (peygamberlere) bu kavramları öğrenme imkânı veriyor. Onların vasıtasıyla bizim bilgisayarlarımızın açabileceği (word) program formatına çevirterek bize bu bilgilerin bir kısmını gönderiyor.

Yani peygamberler kendilerine gösterilen melek, cennet vb. varlıklar ve diğer kavramları kendilerine bahşedilen özellikleri taşımayan bizlere göstermek imkânına sahip değillerdi. Bu bilgileri sadece sözlü olarak veya bizlere aktarmak üzere kendilerine verilen yazılı metinler halinde bilgi aktarıyorlardı.
Ben böyle açıklayabiliyorum. Teşbihte hata olduysa affola…

Türkiye’de, tarihimizle alakalı konularda, son dönemlerin moda terimi haline gelen “tarihle yüzleşmek” ibaresini kullananlara dikkat edildiğinde, sözü kullananların en önemli noktalarının “demokratik kimlik” adı altında Türk tarihini karalamak olduğu görülmektedir.

Çünkü bu tabiri daha ziyade kimlik bunalımı içerisinde olan entellektüeller ve Türkiye’yi tarihi konularda sıkıştırmak isteyen batılı bürokratlar kullanmaktadır.

Batılı bürokrat ve entellektüellerin bu sözü maksatlı olarak kullanmaları ülke menfaatleri açısından son derece normaldir. Ülke menfaatleri için bu tarz beyanat vermeleri aslında kendi tarihlerine ne kadar bağlı olduklarının bir göstergesidir.

Fakat bu memleketin havasını ve suyunu kullanarak bu memleketin yetiştirdiği entellektüelerin, meşruluğunu dış kaynaklardan arayarak tarihle yüzleşmek adı altında milletini ve ülkesini töhmet altında bırakması hepimiz için son derece acı bir gerçektir.

Kanaatimce hayatta en acı olan şey hiçbir yere ait olamamaktır ki yukarıda anlattığım aydın tipi bu kategoriye girmektedir.

Aslen Türk olmasına rağmen meşruiyetini Batı’da aradığı için Türk değil, Batılı olarak doğmadığı için ise Batı’nın gözünde Batılı değil! Kısaca ârafta kalan insan tipi!

Demokrat kimlik adı altında milletine hakaret ederek Batılılar tarafından ödüllendirilse de kendi ülkesinde korumayla, herşeyden tedirgin bir şekilde yaşamak!…

Son günlerde hepimizin basın yayın organlarında izlediği bazı aydın tipleri bu kategoriye girmektedir.

Değerli okuyucular, hayat ve yaşananlar insanı daima bir olay karşısında taraf olmaya zorlar. Hele milli ve manevi konularda insanın taraf olmaması mümkün değildir. Bunun içindir ki Batılılar gibi tarih bilinci yerinde olan toplumlar, kendi milli meselerinde  yanlış bile yapsalar kendi yanlışlarını haklı gösterecek bahaneler bulmaktadırlar.

Bizim gibi tarih bilinci daha oturmamış toplumlarda ise herhangi bir milli meselede yanlış yapılmasa ve yanlış yapılmadığı tarihi vesikalarla belgelenmiş olsa da, tarihle yüzleşmek adı altında kendimizi haksız çıkartma gayreti içerisinde olanlar çıkmaktadır.

Bunun yanında “yüzleşme” kelime anlamı itibarıyla karşılıklı yapılan bir eylemi ifade eder. Bu husus ise bizlere, tarihle yüzleşmenin başka bir yanı daha olduğunu göstermektedir ki Türk tarihi açısından bu, Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadoğu’da geçmişte yaşanan ve bugün de yaşanmaya devam eden olaylardır.

1877-78 Osmanlı-Rus Harbi ile Kafkaslarda başlayan Türk göçü ve bunu akabinde yaşanan izdiham, 1912 Balkan Savaşı ile devam etmiş, 1.Dünya Savaşında hızlanmıştır. Bu göçler sırasında Türk milletinin yaşadığı zorluklar ve kayıplar bugün çoğumuz tarafından bilinmemektedir. Bu noktalar tarihimizde yüzleşilmesi gereken konulardır.

Ayrıca dün ecdadın sahip olduğu yerlerde bugün Orta Doğu projesi adı altında Türk- İslam coğrafyasının sınırları yeniden çizilmek istenip Türk milleti bundan zarar görüyorsa, bu durum da tarihle yüzleşilmesi gereken konuların en başında gelir.

Tarihi hafızası zayıf olan bir millet olmamız bizi bir çok konuda kindar olmayan bir millet haline getirmiştir. Ancak şu husus unutulmamalıdır: Bizler millet olarak kindar olmamamıza rağmen yurt savunmasına sıra gelince destan yazan bir millet olma özelliğimizi tüm dünyaya en son Çanakkale ve İstiklal Savaşı sırasında göstermiş bulunmaktayız. Bu noktayı demokratik kimlik adı altında tarihle yüzleşenlerin ve diğerlerinin unutmamasını önemle rica eder saygılar sunarım!…

Her hukuk sisteminin ilk kabul ettiği doğal haklardan biri “yaşama hakkıdır.” Yani varlığını devam ettirebilme, başkalarının hakkına tecavüz etmeden kendi hayatını idame ettirebilme hakkı.

Hayat hakkı insanlar için olduğu kadar insanların meydana getirdiği bir yapılanma olan toplumlar ve nihayetinde milletler için de söz konusudur. Yani her millet varlığını devam ettirebilmesi için gerekli düzenlemelere, sistemlere ve reflekslere sahip olacaktır. Bu “doğal”dır. Aksi halde başka kuvvetlerin baskısı altında devamlılığını muhafaza edebilmesi çok zordur.

Milletlerin devamlılığının hem unsurları hem de göstergeleri içinde en önemli olanlardan biri hiç şüphesiz onların kültürleridir.

Bilindiği gibi kültürün de çeşitli alt unsurları mevcuttur. Fakat bunlardan hem ona şekil veren hem de bir nevi “koruma filtreliği” yapan en temel unsur “din”dir.

Zira din kültürü değerler sisteminden mimarisine kadar maddi – manevi, teorik – pratik pek çok alanda genel prensipler çerçevesinde şekillendirmektedir. Buna binaen de kendi formatını almış kültürün “kendine ait olmayan” unsurları ayıklamasında ona en büyük desteği de yine din verir.

Buradan hareketle, özellikle İslam dikkate alınınca, kültür ve din ilişkisinin önemi daha da artmakta, bahsettiğimiz husus daha da belirgin hale gelmektedir. Çünkü kaynağı bozulmadan bu güne kadar ulaşmış bir dindir. Dolayısıyla kültürümüzü şekillendirdiği temel prensipleri de anlamlarını bu kaynak vesilesiyle kaybetmeden bugüne ulaşabildiği için kendisine ait olmayanı açıkça ortaya koyabilme gücünü hala muhafaza edebilmektedir.

Peki, bu hususun bizim için anlamı ve yukarıda sözünü ettiğimiz önemi nedir?

Bugün, hepimizin bildiği üzere, küresel değerler adı altında evrensel iddiasıyla “belirli kültürlere” ait değerlerin pompalandığı bir süreç içerisindeyiz.

Bu değerlerin tesirleri ise “aile” kavramımızdan “kimlik” anlayışımıza kadar pek çok alanda toplumumuz, kendine yabancılaşma tehlikesi altında “yaşama mücadelesi” vermeye doğru sürüklenmektedir.

İşin en kötü taraflarından biri ise, bu süreç esnasında, söz konusu tehlikeyi bertaraf etmemize vesile olacak “reflekslerimizin” kırılmasına yönelik başka bir gayretin netice almaya başladığının görülmesidir ki hatırlayacaksınız bu hususun pek çok yönüne daha önceki yazılarımızda değinmiştik.

İşte reflekslerin kırılmasına yol açacak unsurların başında yer aldığı görülen kavram kargaşası ve bunun neticesi olarak ortaya çıkacağı anlaşılan “kendinden şüpheye düşme” yani “kimlik” problemine dair elimizdeki en tesirli panzehirlerin başında “dinimiz” gelmektedir.

Nitekim bu husus fark edilmiş olacak ki, bugün varlığımızın ifadesi olan “kimliğimizin” anlam kaymasına uğraması yönünde atılan adımların başında “dinimizin koyduğu” kavramların içinin boşaltılması ve bu doğrultuda sapla samanın birbirine karıştırılması yer almaktadır.

Hatta bazen öyle bir noktaya varılmaktadır ki, yapılan yanlışlara haklı olarak hukuki ve medeni sınırlar içerisinde tepki gösterenler “hoşgörüsüzlük” kavramı ile nitelendirilebilmekte, “taviz” ile “hoşgörü” kavramının sınırlarının ihlal edilmesi adeta beklenilmektedir.

Hatta bazen öyle bir noktaya varılmaktadır ki, yapılan yanlışlara haklı olarak hukuki ve medeni sınırlar içerisinde tepki gösterenler “hoşgörüsüzlük” kavramı ile nitelendirilebilmekte, “taviz” ile “hoşgörü” kavramının sınırlarının ihlal edilmesi adeta beklenilmektedir.

Dolayısıyla, canınızı tehlikeye atacak her türlü tehdide karşı nasıl “hoşgörü” göstermeniz ve “tavizkar” olmanız mümkün değilse, aynı şekilde, millet olarak varlığımızı tehlikeye düşürecek tehditlere karşı da hoşgörülü ve tavizkar olmanız beklenemez. Bunu bekleyenlerden farklı anlamda şüphelenmek ve “gayr-i hukuki ve gayr-i medeni olmaksızın” tepki göstermek ise en doğal hakkınızdır.

Buradan hareketle, Mevlana’nın dediği gibi, bir ayağımız sağlam bastığı müddetçe diğer ayağımızla kendimiz dışındakileri anlamak ve onlarla doğru zemin üzerinde anlaşmak üzere dünyayı dolaşmak en doğrusudur.

Dolaşırken kendimizi kaybetmemek üzere bir ayağımızı sabit tutup denge bulacağımız kültür unsurlarımızdan biri olarak dinimizi doğru öğrenmek, yaşamak ve anlamak, denge bozucu unsurlara karşı ayağımızın sağlam basması için bize en büyük yardımcılardan biri olacaktır. Aksi halde, bugün örneklerini sıkça gördüğümüz üzere, en ufak bir rüzgarda savrulup düşmemiz kaçınılmazdır…

• Tam olarak adı Hermann Arminius Vambery’dir. İlk adı fazla bilinmemekle birlikte ikinci adının bazı kaynaklarda Armin şeklinde yazıldığı da görür. Bunun nedeni adının iki versiyonu olmasıdır. “Arminius” Latin versiyonu, Armin ise Macar dilindeki şeklidir.

• Doğum tarihi tam olarak bilinmez. Anılarında annesinin söylediği şey o doğduğunda kolera salgını olduğu hatta babasının bu salgının mağdurlarından biri olduğudur. Vambery bu bilgiye dayanarak doğum tarihinin 1831 veya 1832 olduğunu düşünür.

• “Vambery” ailenin orijinal adı değildir. Asıl şekli Vambery’nin atalarının yaşadığı kasabanın adı olan “Bamberger” (Bamberg bugün Almanya da bulunan bir kasabanın adıdır) dır. Aile Macaristan’a göç ettiğinin hemen kabininde Musevilerin soyadı edinmesiyle ilgili yasal düzenleme getirilmiştir. Onlarda büyük babalarının yaşadığı kasabanın adını soyadı olarak kullanmaya karar verirler ve Bamberger zamanla Wamberger ve en sonunda Vambery halini alır.

• Vambery bugün Çekoslovakya Cumhuriyeti sınırlarında olan St. Georghen kasabasında Macar Musevisi olarak dünyaya gelir.

• Babası Talmudisttir. Her ne kadar seyyar satıcılık da dâhil olmak üzere pek çok işte çalışsa da kitap okumak ve entelektüel seviyesini geliştirmek ağır basar ve ailenin ihtiyaçlarını göz ardı eder. Annesi babasının bu haline kızsada onun büyük bir coşkuyla kendini adadığı kitaplarından ayrılmasına gönlü razı olmaz ve bir süre kendisi çalışmaya karar verir.

• Babası Macaristan’ın kuzey batısında çıkan kolera salgınında ölür.

• Annesi mali sorunlardan dolayı tekrar evlenmek zorunda kalır. Vambery’nin yeni babası Fleischmann adında orta halli bir beyefendidir. Vambery’e göre iyi kalpli biridir. Tek kusuru babası gibi sorumluluk duygusundan yoksun olmasıdır. Yani para kazanmak yerine harcamayı tercih etmesidir. Mali sorunlardan dolayı üvey babasının kararıyla St. Georghen’i terk ederler. Artık yeni yurtları üvey babasının memleketi olan Duna Szerdahely dir. Vambery’e göre bu yer onun hayatında bir dönüm noktasını olur. İlk olarak burada sağlık sorunuyla karşılaşır. Coxalgia adlı bir hastalığa yakalanır. Sol bacağı kalça kemiğinden kayar ve topallamaya başlar. Pek çok tedavi görmesine rağmen hastalıktan kurtulamaz. Hatta bir ara annesi lokman hekimlere gösterir ve karıkoca ilaçları kullanır. Ama sonuç yine başarısızlıktır. İkinci olarak, burada entelektüel kapasitesinin farkına varır. Sekiz yaşına kadar Almanca, Macarca, dini hikâyeler ve Pentetauch (Eski Ahit’in geleneksel olarak Musa’ya atfedilen ilk beş kitabı Tekvin, Göç, Levi kabilesi, Kutsal Sayılar ve Deuteronomion) öğrenir. Aynı zamanda İsaiah (MÖ 8. yy da yahudada hizmet eden ve ulusal yaşamdaki bozulmaya karşı çıkan en önemli İbrani peygamberidir, İsaiahın kehanetlerini içeren kitap), Yeremya (İsrailin dört büyük peygamberlerinden biri, zamanında Asur düştü ve Kudüs yıkıldı, MÖ 650–585)) ve Treassar gibi kutsal kitapları çevirir.

• ilk önce Musevi okuluna kayıt ettirilir ardından Protestan ilkokuluna yerleştirilir. Fakat daha sonra annesine yardım etmek ve okul masraflarını karşılamak için bayan terzisine çırak olur. Aynı zamanda terzinin oğluna hocalık yapar. Başka bir köyden gelen teklif üzerine hancının oğluna öğretmenlik yapmaya başlar. Burada da öğretmenlik dışında misafirlere hizmet etmek ve onların ayakkabılarını temizlemekle görevlendirilir. Farklı ülkeler üzerine yazılan kitapları okumaya başlaması onun dini hayatında değişikliğe sebep olur. Bu değişikliği hayatı boyunca yaşar. Toplam beş kere din değiştirir. Hatta bu dinlerden ikisinde din adamı olarak görev yapar. En sonunda ateist olur.

• Öğretmenlikten kazandığı parayla St. Georghen deki bir koleje gitmeye karar verir. Bu kolejde Latin dilinde gramer, tarih coğrafya ve aritmetik öğrenir. Eğitim hayatının bu kısmında Musevi olmasından dolayı bazı öğretmenlerin ve öğrencilerin aşağılamalarına maruz kalır. Daha sonra, Hıristiyan bir okulda öğrenim hayatına devam eder. Presburg ta, Benetiktin papaz okuluna kayıt olur. Presburgtaki yaşamında da para ciddi bir sorun olarak karşısına dikilir. Bazen okul masraflarını ödemekte ve kalacak bir yer bulmakta zorlanır. Ara dönemlerde Viyana, Prag gibi yerler seyahat etmeye başlar. Bu sayede hem değişik kültürlerle karşılaşır hem de öğrendiği yabancı dillerin pratiğini yapar. Mali sorunları artınca okulu bırakmak zorunda kalır. Artık özel öğretmenlikte kariyer yapmaya karar verir. İş bulabilmek için değişik yerleri dolaşır. Hatta ilanlar yapıştırır ve kafelerde sırf öğrenci gelir belki umuduyla saatlerce bekler. Gerçekten de özel öğretmenlikte önemli başarılar elde eder ama kendi çalışmalarına hiçbir zaman ara vermez. Bu amaçla zamanını ikiye böler. Günün bir kısmını öğretmenliğe diğer kısmını ise kendi kişisel çalışmalarına ayırır.

• Bir taraftan gezi kitapları okumaya devam ederken diğer taraftan yabancı dil sayısını arttırır. Macarca Almanca İbranicenin yanında Fransızca, Latince, Slavca, İtalyanca, İngilizce, İspanyolca güney Slav dili olan illyric, Danimarkaca ve İsveççe öğrenir. Dil öğrenmenin yanında Voltaire’nin Henriadedini, Petrarch’ın Sonnetini Thomson’un Season’unu ve Tegner Anderson’un şiirlerini ezbere okumaya başlar. Ona göre, bu çalışmalar onun disiplin edemediği hayal gücünün ürünüdür. Onun sıra dışı hayal gücü farklı bir tür eğitim almasını sağlamıştır. Yani eğitim hayatını bundan sonra kendi yönlendirecektir. Neden sorusunu kendisine de sorar. Neden klasik bir eğitim almak yerine farklı bir tarz eğitim seçmiştir. Bunun cevabını kendiside bilmez. Bildiği tek şey bir gününü bile boş geçirmek istemediğidir. Gerek batı edebiyatı gerekse batı dilleri konusunda yeteri kadar bilgi sahibi olduğunu düşünen Vambery bundan sonra kendini doğuyla ilgili bilgi sahibi olmaya adar. Özellikle viyana ya yaptığı gezi sırasında tanıştığı ünlü Orientalist Baron Hammer Purgstall’ın onun üzerindeki etkisi büyük olur. Bu Orientalist onu doğuyla ilgili yaptığı çalışmalar konusunda cesaretlendirir. Bundan sonra yapması gereken tek şeyin doğu dillerini ve kültürünü öğrenmek olduğunu düşünerek kendini bu tür çalışmalara adar. Bu konuda yeteri kadar bilgi sahibi olduğunu düşünerek, doğuya gitmeye ve kitaplardan öğrenemediğini gezerek oraları kendi gözüyle görerek öğrenmeye kara verir.

• Yazar, bilim adamı ve dönemin eğitim ve kültür bakanı olan Baron Eötvös Joseph’in yardımıyla yaşadığı yerden ayrılarak İstanbul gider. İstanbul’a gidiş tarihi 1857 dir. Bir süre Perada yaşamaya başlar. Gece Perada karşılaştığı bazı arkadaşlarının evinde kalırken gündüzde kafe-evlerinde zaman geçirir. Kafelerde şiirler ve bazı önemli eserlerden parçalar okur. Karşılığında Türklerden yiyecek yardımı alır. Doğal olarak geçimini yine öğretmenlik yaparak sağlamayı düşünür. Başta ilanlar vererek kendine öğrenci arar. Bu sayede zengin Türk paşaların ve efendilerin yaşadığı konaklardan teklif gelir. Ama Türklerin arasındaki asıl yaşantısı Hüseyin Daim Paşanın oğluna Fransızca dersi vermesiyle başlar. Bu sayede Türk dilini ve kültürünü yakından tanıma fırsatını yakalar. Türklerin arasındaki yaşantısı ona yeni bir isim kazandırır. Önce cesur, yiğit ve dürüst anlamına gelen Reşit adını alır sonra diller üzerindeki hâkimiyetinden dolayı Efendi unvanına sahip olur. Aslında ne kendisi ne de paşalar bu isim değişikliğinin herhangi bir İslamiyet belirtisi olduğunu düşünmez. Değişiklik sadece dış görünüştedir. Bu yeni isim pek çok kapının ona açılmasını sağlar lakin Vambery için bu böyle değildir. Ona göre Türkiyede doğuştan gelen bir aristokrasi yoktur. Başka bir değişle kişisel yetenek ve beceriler doğuştan gelen soyluluktan daha önemlidir. Bunun dışında, 1876 da ortaya çıkan Kanuni Esasinin mimarlarında Mithat paşa ile yakınlaşır. Mithat paşaya Fransızca dersleri verirken karşılığında bazı Türkçe makalelerinin okunması ve anlaşılmasında paşanın yardımını görür. Medresedeki derslere girer ve islamiyetle ilgili daha çok bilgi sahibi olur. 1859 da Osmanlının dış işleri bakanı Rıfat paşanın evine, oğluna ders vermek maksadıyla girer. Bu konakta hem üst düzey yöneticilerle yakın temaslar kurar hem de Osmanlı devletinin politik durumuyla ilgili geniş bilgi sahibi olur. Dahası bu konaklarda her ne kadar konuştukları dil daha zor olsa da katıldığı kültürel tartışmalar ona büyük zevk verir. Bu çevrede Ali, Fuat ve Reşit Paşalarla tanışır. Reşit efendi ismini almasına rağmen Ali Paşa politikaya yoğun ilgisinden dolayı ondan şüphelenir. Aile bağlarının gevşek olduğunu düşünür. Bunun en önemli sebebi olarak yaşam alanlarının haremlik ve selamlık olarak ikiye ayrılmasını gösterir. Bu durum onun özel öğretmenliğini de etkiler. Çünkü bir kız çocuğuna ders verirken gözlerini kızın gözlerine dikmemesi gerekiyordu ama bu kurala uymakta bazen zorlanıyordu. O zaman da edepli ol uyarısını alıyordu. Daha sonra bir dolap arkasından ders anlatmaya başladı. Başta kadınlarla iletişim kurmakta zorlanıyordu. Çünkü kadınların Hıristiyanlara karşı bir önyargısı vardı. Buna rağmen Hıristiyanlardan ders almaya devam ediyorlardı. İstanbul da dört yıl kalır. Doğuya yaptığı ilk gezi ona yabancı dil uzmanlığı ve önemli bir miktar para kazandırır. Yeni kazandığı deneyim ve bilgiler, ona 1858 de Almanca-Türkçe bir sözlük yayınlamasına yardım eder. Dahası Çağatayca-Osmanlıca sözlüğünü Macar diline çevirir. Diğer taraftan, İstanbul da kaldığı süre içerisinde Macar bilimler akademisinin üyesi olur ve nüfuzlu Avrupa gazetelerinde muhabirlik yapar. Artık amacı daha doğuya gitmektir.

• Özellikle Macar dil ve tarihinin Orta Asya ile ilgili araştırmalar sonucunda aydınlanacağını düşünür. O dönemde Orta Asyayı gezmek kolay değildi. Daha önce İngilizler iki kişiyi yollamışlar ancak bu kişiler Buharada ölü bulunmuştu. Asyada yaşayanlar bile kendi başlarına dolaşmayı göze alamıyorlardı. Tabiî ki bu yeni hedef için para bulmak zorundadır. 1861 de İstanbul’u terk eder ve Macaristan’a gider. Macar bilimler akademisinden edindiği 1000 florinle tekrar İstanbul’a döner. Akademiden tavsiye mektupları alır Orta Asyada maruz kalacağı tehlikelere karşı Babalinin tanınmış görevlilerinden referans mektupları alır. Pek çok kişinin onu kararından döndürme çabası sonuçsuz kalır ve Orta Asyaya gitmek üzere yola çıkar. Orta Asya ile ilgili bilgileri Murat, Ahmet gibi mollalardan alır ve gitmeden önce Özbek dilini, Arapça ve Farsça dillerini öğrenmeye çalışır.

• 28 Mart 1862 yılında İstanbul’dan Trabzon’a hareket eder. Uzun yolculuk sonunda İrana varır. Tahranda Osmanlı büyük elçisi Haydar Efendi ona yardım etme konusunda gönüllü olur. Sonra haydar efendiyi ziyarete gelen Sünni tatar hacılarla birlikte orta Asyaya gitmeye karar verir. Orta Asyada yaşayan toplulukları şüphelendirmemek için kılık kıyafetini değiştirir. Artık Hacı Reşit olmuştur. Hive, Buhara, Semerkant, Herat Hokand Kaşgar ve Gümüştepeye yolculuk eder. Türkmenlerle özellikle Yomut, Tekke ve Göklen boylarıyla ilişki kurar. Orta Asya sırasında pek çok kere tehlikelere maruz kalır. Her ne kadar kılık değiştirmiş olsa da beyaz teni onu çoğunlukla ele veriyordu. Fakat bazen enteresan olaylar da olmuyor değildi. Mesela Gümüştepe’de sayılan ve sevilen biri ona eskiden kendilerinin de açık renk bir tene sahip olduklarını fakat bugün açık rengin sadece gerçek Müslümanlara verildiğini söylüyordu.

• Vamberynin doğu seferindeki son durağı Heratttır. Bundan sonra Tebrize sonra Trabzona gider. İstanbul’da iki üç saat kaldıktan sonra 1864 Haziranında Peşteye gider. Royal Geographical Society tarafından ders vermesi için davet edilir. Bu sayede Londraya gider. Orta Asya ile ilgili çalışmaları ne Macaristanın ne de Macar akademisinin ilgisini çeker ki o sırada Macaristanın Avusturya absolutism ile sorunları vardır. İnsanların istediği tek şey, anayasal haklarını geri kazanmak, Avusturya ile barış yapmak ve hükümetin restorasyonudur. Aynı durum Macar akademisi için de geçerlidir. Vambery akademinin bilimsel misyonundan çok politik ve ulusal bir misyonu olduğunu düşünür. Sadece Rusya ve İngiltere ilgi gösterir. Aslında onların bu konuyla ilgilenmesiyle ilgili genel kanı onların Vambery’nin çalışmasıyla bilimsel olarak değil kendi politik ve ticari ilgilerine bir katkı olarak düşündükleri için ilgileniyor olmasıdır. Ne olursa olsun bu sayede Vambery İngiltere ile çok yakın ilişkiler kurmuştur ve çalışmalarını da Royal Geographical Society’e ve İngiltere Foreign Office’e vermiştir. Almanyaya gidip ünlü Orientalistlerle bağlantı kurdu. Daha sonra Fransaya gitti. 3. Napolyon ile tanıştı. Fakat bu ülkeler içinde kendini en yakın hissettiği yer olarak ingiltereyi gösterdi hatta kraliçe Victoria tarafından saray davet edildi. İngiltere sosyetesine girme şansını yakaladı. Sıkılınca da vatanına geri döndü.

• İmparator Franchis Josephin yardımıyla doğu dilleri bölümünde öğretim görevlisi oldu. 1865–85 arasında pek çok kitap yazdı. Orta Asya, İran ve Türkiye ile ilgili pek çok makale ve kitap yazdı. Times, Nineteenth Century ve National Review gibi gazete ve dergilerde yazıları yayımlandı. Almanyada, Münchener Allgemeine Zeitung, Unsere Zeit Avusturya Macaristan da, Pester Loyd, Neue Freie Presse de Fransa’da Reuve des deux Mondes de ve Amerika’da The forum, The North American Reviewde yazılar yazdı. Ayrıca Avrupanın değişik yörelerinde yapılan pek çok konferansta bulundu.

• Türkler ve Doğu dünyası ile ilgili bilgileri ve ilgisi Osmanlının o dönemdeki sultanı 2. Abdülhamit’in ilgisini çekti. Sultan onu 1880 de Yıldız Sarayına davet etti ve Osmanlı Sultanıyla Vambery arasındaki ilişkinin temelleri atıldı. Aslında bu onların ilk karşılaşması değildi. Daha önce Vambery Abdülhamit’i kız kardeşine ders verirken tanımıştı. Daha sonrada onu Rıfat paşanın konağındayken görmüştü. Ama bu üçüncü görüşme diğerlerinden daha farklıydı. 1880 deki bu ziyaret Vambery’nin hayatında önemli değişikliklere yol açacak yeni bir görüşme meydana çıktı. 1888 de İngiltere’nin dış işleri bakanı Lord Salisbury nin davetlisi olarak İngiltere’ye gitti. Vambery İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında aracılık yapması hususunda görevlendirildi. Vambery’nin Türkler hakkındaki olumlu düşünceleri ve Rus karşıtı düşünceleri bu görevi kolaylıkla kabul etmesini sağladı. Bundan sonra biz Vamberynin sık sık Osmanlı Sultanı ile görüşmeye gittiğini görürüz. Abdülhamit dışında Genç Türkler ve Siyonizm’in lideri Theodor Herzl ile görüşmeleri vardır.

• Özel hayatına bakıldığında 1869 da Peşte Üniversitesinin patoloji profesörünün kızı Cornelia Aranyi ile evli olduğu ve bu evliliğinden Rüstem adında bir oğlu olduğu görülür. Rüstem Olga isimli biriyle evlenir ve George ve Robert adlı iki oğulları olur. Vambery 14 Eylül 1913 te hayata veda eder.

Eserleri:

• Central Asia and the Anglo-Russian Frontier Question (1873) İngilizce, Fransızca ve Almanca dillerine çevrilmiştir.

• The Coming Struggle for India (1885), yedi dilde basılmıştır.

• Western Culture in Eastern Lands (1906)

Türkoloji alanındaki çalışmaları: 1913 senesinde öldüğünde Türkoloji dalında ün yapmıştı. Ama onun en büyük başarısı 1870 yılında Budapeşte Üniversitesinde Doğu dilleri kürsüsünün kurmasıdır. Onun la diğer Türkologlar arasındaki en büyük fark onun ethnogenesis alanındaki düşünceleridir. Vamber’ye göre Macarların kökeni Türklere dayanmaktadır. Aksi düşünce dil ailesinin Fin-Ugor koluyla ilgili çalışmaları bulunan Budenz Joseph ten gelir. Ona görede Macarların Fin-Ugor ile ilgisi bulunmaktadır.

Vambery’nin bu konuyla ilgili eserleri:

• A Magyar és Török- Tatar Nyelvbeni Szoegyezeség

  (Common Words in Magyar and Turko-Tatar languages)

• A Magyar Eredete (Origins of Magyars)(1882),

• Story of Hurgary (1889),

• A Growth and Spread of Magyars.

1895 te Macarların Fin-Ugorlara dayandığını kabul etmesine rağmen, yinede Türk dillerinden etkilendiğini savunmaya devam eder.

Türkolojiye yaptığı katkıları:

• Tschagataische Sprachstudien (Chagataic Linguistic Studies)

• Uigurische Sprchmonumente (UiguricLinguistic Monuments) 1870

Doğu Seferiyle ilgili Eserleri:

• Travels in Central Asia(1864 ),

• Sketches from Central Asia (1868 ),

• History of Bokhara (1873 ),

• Wanderings and Experiences in Persia

• Scenes from the East through the eyes of a European Traveller

• Travels and Adventures of the Turkish Admiral Sidi Ali Reis İn India, Afghanistan, Central Asia, and Persia during the years 1553–1556 (1899)

• Noten zu den Alttürkischen Inschriften der Mongolei und Siberians (1899) (Notes to the old Turkish Inscription of Mongolia and Siberia)

• Alt-Osmanische Sprachstudien (1901) (Old Ottoman Linguistic Studies).

Otobiyografisi:

• The Story of My Struggles(1904)

• The Life And Adventures of Arminius Vambery (1914).

Sonuç olarak,

• Kendini hem batılı hem de doğulu olarak düşünen,

• İstanbul’da Avrupalıların yoğun olduğu bölgelerden çok Türklerin yoğun olduğu bölgelerde yaşayan,

• Doğulu adetlere ve dillere adapte olmaya çalışan

• Kimsenin cesaret edemediği mekânlara, çöllere gidip tehlikeleri göze alan,

• Her yaştan her milletten ve her ulustan insanla rahatlıkla iletişim kuran,