5 Mart 2021 tarihi Türkiye
Cumhuriyeti’nin ilk Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Rifat Börekçi’nin aramızdan
ayrılışının 80. yıldönümüdür. Mustafa Kemal Paşa’nın Milli Mücadele’yi
başlattığı dönemde Ankara Müdaafa-i Hukuk Cemiyeti’ni kurmuştur. Büyük Millet Meclisi kurulurken Ankara Müftüsü
olan Rifat Börekçi, biriktirdiği kefen parasını Milli Mücadele’ye
bağışlamıştır. Atatürk ve Kuvva-yı Milliyecilerin idamını isteyen “Şeyhülislam
Dürrizade Fetvası”na karşı 153 müftünün imzaladığı “Ankara Fetvası”nı hazırlamıştır. Bunun
üzerine 24 Nisan 1920 tarihinde padişah imzasıyla Ankara Müftülüğü görevinden
alınmış ve Divan-ı Harb tarafından Milli Mücadeleye verdiği destekten dolayı
idama mahkûm edilmiştir. Buna rağmen Atatürk’e ve Milli Mücadele’nin yanında
yer alan din adamlarının başındadır. 1924 yılında Cumhuriyetin ilk Diyanet
İşleri Başkanı olmuş ve 1941 yılında 81 yaşında vefat edinceye kadar özel bir
kanunla bu görevi yürütmüş milli bir kahramandır.
Mehmet
Rifat Börekçi 29 Kasım 1860’ta Ankara’nın Beynam köyünde doğmuştur. Babası
Ankara’nın âlimlerinden Börekçizade Ali Kazım Efendi’dir. İlk ve orta
öğrenimini Ankara’da tamamladıktan sonra yükseköğrenim için İstanbul’a
gitmiştir. Burada Beyazıt Medresesi müderrislerinden Atıf Efendi’nin derslerine
devam edip yüksek dinî ilimleri tahsil ederek icazetname (diploma) almaya hak
kazanmıştır. İlk memuriyetine Ankara’daki Fazliye Medresesi’nde öğretim üyesi
olarak başlamış, 10 Ekim 1898’de Ankara İstinaf Mahkemesi üyeliğine
getirilmiştir. 25 Kasım 1908 tarihinde de Ankara Müftüsü olmuştur. Ayrıca 1911
yılında bir müddet Sivrihisar Kaymakamlığı görevini de vekâleten yürütmüştür.
1918’de “Musile-i Süleymaniye” payesi ile Bursa Müderrisliğine atanmıştır. 1920’de “İzmir Paye-i Mücerridi” ve
“Mahreç Payesi”ne layık görülmüş ve her türlü devlet hizmetinde
başarılı olanlara verilen “Dördüncü
Rütbeden Osmani Nişanı” ile ödüllendirilmiştir.
Rifat
Börekçi, Mustafa Kemal Paşa’nın Milli Mücadele’yi başlattığı dönemde Ankara
Müftüsüdür. Ankara Müdaafa-i Hukuk Cemiyeti 29 Ekim 1919’da Müftü Mehmet Rifat
Efendi’nin başkanlığında kurulmuştur. Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal
Paşa’yı Ankara’ya davet etmiştir. Mustafa Kemal Paşa 27 Aralık 1919’da
Ankara’ya gelmiştir. Paşa ve beraberindeki heyeti karşılayan Seymenlerin içinde
o da vardı. Ağır yokluğun yaşandığı o günlerde Mustafa Kemal Paşa’nın Ankara’ya
gelişinin ilk haftasında Müftü Mehmet Rifat Efendi, düzenlediği bağış
kampanyasıyla Ankaralılardan 46.500 Lira toplayıp Heyet-i Temsiliye’ye teslim
etmiştir.
Millî
Mücadele’ye bir din bilgini olarak en önemli ve en güçlü desteği veren Rifat
Efendi, bu bağış kampanyasının dışında kendisi ve eşi için cenaze ve defin
masraflarını karşılamak üzere biriktirdiği 1.000 Lirayı Mustafa Kemal Paşa’nın
özel kalem müdürü Mazhar Müfid’e (Kansu) teslim etmiştir. Bu olayı Mazhar Müfid
(Kansu) şöyle anlatmıştır: “Ekmekçiye bile verecek paramız kalmamıştı. Mustafa
Kemal Paşa ile yarı geceye kadar hep düşündük. “Hele bakalım, sabah olsun, yine
düşünürüz” diyerek odalarımıza çekildik. Gece düşünmekten uyuyamadım, yatağımda
istirahat ederken kapı vuruldu. İçeriye Müftü Mehmet Rifat Efendi geldi. Eyvah,
şimdi Müftü Efendi’ye kahve ısmarlamak lazım. Kahve var, ama şeker yok. Ya
şekerli kahve içerse… Çünkü şeker çok pahalı idi. Herkes kendi şekerini tedarik
edecek, emri verilmişti. Ortadaki yuvarlak ve küçük masanın kenarında bir
iskemleye oturdu. Müftü Efendi, zannıma göre kahve içmezsiniz, değil mi? Evet
içmem. Hâlbuki kahve içerdi. Biz buna meydan vermemek için sualde bulunduk.
Müftü Efendi derhal vaziyeti anladı ve “içmem” dedi. Sizin sıkıntıda olduğunuzu
öğrendik. Az da olsa yardımda bulunmayı vazife bildik. Yatağımın karşısında duran
küçük kasayı göstererek, paramız var, dedim. Hâlbuki kasa mevcudu 48 kuruştan
ibaretti. Müftü Efendi cübbesinin altından bir torba çıkardı. Müftü Efendi,
teşekkür ederiz, evvela Paşa ile bu hususta görüşseniz iyi olur, dedim.
Görüştüm, kasa Mazhar Müfit Bey’dedir, ona veriniz, dedi. Müftü Efendi birer
birer saymaya başladı. Tamamı bin lira kâğıt paraydı. Paraları kasaya koyduktan
sonra Mustafa Kemal Paşa’nın yanına gittim ve bilgi verdim. Bana dedi ki, gördün mü, akşam ne kadar
sıkılmıştık. Allah bize yardım ediyor, dedi. Ben de; evet, kul sıkılmayınca
Hızır yetişmez, dedim. Atatürk, Milli Mücadele’ye maddi ve manevi en büyük
desteği veren örnek kişiliğe sahip bu aydın ve bilgili din adamını çok severdi.
“1930 yılında ona gönderdiği bir
mektupta “Benim sevgili arkadaşım Rifat Efendi Hazretleri ” diye
hitap etmiştir.
İstanbul’daki
Meclis-i Mebusan 11 Nisan 1920 tarihinde İngilizlerin baskısıyla kapatılmıştır.
Aynı gün Millî Mücadele’yi başlatan Mustafa Kemal ve diğer Kuvâ-yi Milliye’cileri,
Kuva-yı Bağıye yani eşkiya kuvvetleri olarak tanımlayan ve haklarında ölümün
caiz olduğunu ilan eden bir fetva yayınlanmıştır. Bu fetvayı Mustafa Sabri
Efendi yazmış, Şeyhülislâm Dürrizade Abdullah Efendi onamış, Sadrazam Damat
Ferid Paşa imzalamış, Sultan Vahdettin yürürlüğe koymuştur. Bu fetva
İstanbul’da basılan gazetelerde yayınlanmış, Anadolu’nun her tarafına İngiliz
konsolosları, İngiliz ve Yunan uçakları, İngiliz torpidoları, Rum ve Ermeni
teşkilatları ile Yunan kuvvetleri dâhil bütün imkânlarla dağıtılmıştır. Bu
yıkıcı fetva ve onu takip eden fetvalarla aldatılan halk, Anadolu’nun muhtelif
yerlerinde Milli Mücadele’ye karşı ayaklanmışlardır.
Ankara
Müftüsü Mehmet Rifat Efendi, bu fetva üzerine derhal harekete geçerek beş gün
sonra 16 Nisan 1920’de tarihimize “Ankara Fetvası” diye geçen fetvayı kaleme
almıştır. Ankara Fetvası’nda, İstanbul hükümetinin idam fetvasına aynı
kelimelerle cevap verilmiştir. Padişaha bağlı olanlar da göz önüne alınarak tüm
halka şu mesaj verilmiştir: “Padişah ve halife dâhil olmak üzere İstanbul
hükümeti düşmanların elinde esirdir. Hilafet makamı ve saltanatın kurtarılması
gereklidir, bunun için savaşanlar şehit ve gazi olurlar. Düşman elinde esir
olan halifeye zor ve baskı kullanılarak yayınlattırılan fetvadaki hükümler geçersizdir.”
153 Müftü tarafından imzalanan bu fetva, 19-22 Nisan 1920 tarihlerinde, Öğüt,
İrade-i Milliye, Açıksöz gibi Milli Mücadele yanlısı gazetelerde yayınlanmış ve
yurt sathında halka dağıtılmıştır. Bu fetva, halk üzerinde Dürrizâde imzasını
taşıyan “İstanbul Fetvası”ndan daha etkili olmuştur.
Bu
fetva yüzünden Mehmet Rifat Efendi, 24 Nisan 1920 tarihinde padişah Vahdettin
imzasıyla Ankara Müftülüğü görevinden alınmış ve Divan-ı Harb tarafından Milli
Mücadele’ye verdiği destekten dolayı idama mahkûm edilmiştir. 23 Nisan 1920’de
toplanan Büyük Millet Meclisi’nin birinci döneminde Menteşe (Muğla) Milletvekili
olarak görev yapmıştır. Ancak 27 Ekim 1920 tarihinde Müftülük görevini tercih
ederek milletvekilliğinden istifa etmiştir. 23 Aralık 1922 – 30 Mart 1924
tarihleri arasında Şer’iye Vekâleti Heyet-i İftâ azalığında bulunmuştur. 31
Mart 1924’te yeni kurulan Diyanet İşleri Başkanlığı görevine getirilmiştir. Bu
görevinde iken Ekim 1930’da 65 yaşını doldurunca emekli edilmemiş, hizmetinden,
yetenek ve uzmanlığından yararlanmak üzere Bakanlar Kurulu’nun 22 Ekim 1930
tarih ve 10112 sayılı kararnamesi ile görevine devamı kararlaştırılmıştır.
Soyadı Kanunu’ndan sonra “Börekçi” soyadını almıştır. Mehmet Rifat
Börekçi, vefat ettiği 5 Mart 1941 tarihine kadar Diyanet İşleri Başkanlığı
görevini 17 yıl sürdürmüştür. Mezarı Ankara Cebeci Asrî Mezarlığındadır.
Türkiye
Cumhuriyeti’nin ilk Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Rifat Börekçi, Türk
milletinin var olma, yok olma mücadelesi olan Kurtuluş Savaşı’nda Atatürk ve Kuvva-yı
Milliyecilere verdiği büyük destekten dolayı her zaman minnet ve şükranla
anılması gereken bir milli kahramandır. İstiklal Harbi’ne karşı çıkan ve
düşmanla işbirliği yapan, İngiliz Muhipleri Cemiyeti üyesi hainlerin resmi
protokolca mezarları başında anıldığı bir dönemde bizim de milletçe Milli
Mücadele’ye canıyla, parasıyla ve kalemiyle destekleyen bu vatansever din
adamımızı vefatının 80. yılında 5 Mart 2021 Cuma günü yurt sathında ve
Ankara’da mezarının başında anmamız gerekir.
Mehmet
Rifat Börekçi hocamıza Allah rahmet eylesin, ruhu şâd, mekânı cennet
olsun.