İslam’ın beş şartından biri olan namaz, günün belli zaman dilimlerinde yerine getirilmesi gereken bir ibadettir. Bu itibarla farz namazlar için vakit şart olduğu gibi, farz namazlara bağlı olan sünnet namazlar, vitir, teravih ve bayram namazları için de vakit şarttır. Bununla beraber namaz kılmak uygun olmayan, yani namaz kılmanın mekruh olduğu vakitler de vardır. Mekruh vakitler iki kısımdır. Bir kısmında hiçbir namaz kılınmaz, bir kısmında ise nafile namaz kılınmaz, kaza namazı kılınabilir. Bu vakitlerin bilinmesi namazın sahih olması bakımından büyük önem taşımaktadır.
Mekruh Olan Vakitler:
Namaz kılmanın mekruh olduğu vakitlerin üçü bir hadiste, ikisi bir başka hadiste zikredilmiştir. Üç tanesi Müslim’de rivayet edilen Ukbe b. Amir el-Cühenî hadisindedir: “Üç saat vardır ki, Hz. Peygamber bu saatlerde namaz kılmamızı, ölülerimizi defnetmemizi bize yasaklardı: Güneş doğduğu zaman yükselinceye kadar, güneş tepeye geldiği zaman zevaline kadar, güneş batmaya meyl ettiği zamandır.” Bu üç vakit iki duruma mahsustur: Ölü defni ve namaz kılmak. Diğer iki vakte gelince; bunlar da Buhari ile Müslim’de Ebu Said el-Hudrî’den rivayet edilen şu hadise dayanmaktadırlar: “Resulullah’ın şöyle buyurduğunu duydum: “Sabah namazından sonra güneş doğuncaya kadar namaz yoktur, ikindi namazından sonra güneş batıncaya kadar namaz yoktur.” Müslimin ifadesi şöyledir: “Sabah namazından sonra namaz yoktur.”
Yasaklanmış olan vakitlerin toplamı ise beştir:
1. Sabah namazından sonra, göz kararıyla güneş mızrak boyu yükselinceye kadar.
2. Güneş doğarken bir mızrak boyu yükselinceye kadar.
3. Güneş tam tepe noktasına geldiği zaman (istiva vakti) zevale kadar (yani öğle vakti girinceye kadar)
4. Güneşin sararma vaktinden güneş batıncaya kadar.
5. İkindi namazından sonra, güneş batıncaya kadar.
Şimdi bu yasaklardan elde edilen farklı hükümlere gelince:
Hanbelîlere göre bu beş vakitte nafile namaz kılmak haramdır.
Malikîlere göre sadece üç vakitte nafile namaz kılmak haram olup, diğer iki vakitte namaz kılmak tenzîhen mekruhtur.
Hanefîlere göre beş vakitte de namaz kılmak tahrimen mekruhtur.
Şafiîlere göre üç vakit için tahrimen mekruh, diğer iki vakitte namaz kılmak tenzihen mekruhtur.
Mekruh namazların çeşitleri hakkında âlimler arasında farklı görüşler vardır, bunlar:
1. Üç vakit: Güneşin doğma, batma ve istiva halinde Hanefilere göre namaz kılmak tahrîmen mekruhtur: İster nafile, ister farz, ister vacip olsun bu hükme dâhildir. Ancak mutemet ve sahih görüşe göre Cuma günü bu hükmün dışındadır. Hanefîler buna rağmen şu görüşe de yer veriyor: Sabah vakti güneş doğarken, o günün sabah namazının eda edilmesi sahih değildir. Ancak halk bu şekilde namaz kılmaktan alıkonmamalıdır, alıkonurlarsa sabah namazını terk ederler.
2. Sabah ve ikindi namazlarından sonra, sabah namazı ile ikindi namazının sünnetleri ya da tavafın iki rekât namazı yahut sehiv secdesi yahut bozulmuş bir nafile namazın kazası da olsa, nafile namaz kılmak tahrimen mekruhtur, kılınırsa geçerlidir. Bu iki vakitte namaz kılmanın mekruh olmasının sebebi, vaktin asıl sahibi olan namaz ile meşgul olmasından ötürüdür. Asıl farz yerine getirildikten sonra, başka bir farz ile meşgul olmak yahut vacip olan bir ibadeti yerine getirmekle meşgul olmak sebebiyle mekruhluk kalmaz.
Malikîlere göre üç vakitte nafile namaz kılmak haramdır, fakat farz namaz kılmak mekruh değildir. İkindi namazından sonra güneş sararmadan önce namaz kılmak mekruh değildir. Belki menduptur.
Şafiîlere göre üç vakitte namaz kılmak tahrîmen mekruh, iki vakitte de tenzîhen mekruhtur. Şafiîler namaz kılmakta kerahet bulunmayan aşağıdaki hususları istisna etmiştir:
1. Cuma günü: Çünkü bu husus Beyhaki’nin Ebu Said el-Hudrî ile Ebu Hüreyre’den rivayet ettiği şu hadiste istisna edilmiştir: “Rasulullah, Cuma gününün dışında gündüzün ortasında namaz kılmayı yasaklamıştır.” Şafiîlerce, ister Cuma namazında bulunulsun, ister bulunulmasın bu vakitte namaz caizdir.
2. Mekke Haremi: Çünkü Cubeyr b. Mut’im’den rivayet edilen bir hadis-i şerifte Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Ey Abdi Menaf oğulları! Gece ve gündüz, hangi saat olursa olsun, bu beyti tavaf edip, namaz kılan hiçbir kimseye engel olmayın.” (Buhari-Müslim)
3. Sebebi bulunan tehir edilmemiş namaz: Kaçırılmış bulunan namaz ile küsuf namazı, tahiyyetül mescid namazı, abdest sünnetini yerine getirmek için kılınan namaz, şükür secdesi namazı gibi namazların kılınmasında kerahet yoktur. Kaza namazı ister farz, ister nafile hangi vakitte olursa olsun kaza edilir. Bunun dayandığı delil, hadisin nassıdır. O da şudur: “Bir namazı uyuyarak yahut unutarak kaçıran kimse, hatırladığı zaman onu kılsın” (el-Muğni 1,107-122; Keşşafulkına, 1,529-531)
Hanbelîlere göre yasaklanmış bulunan bütün vakitlerde ve diğer vakitlerde kaza namazları kılmak caizdir. Çünkü daha önce geçen ‘uyku ve unutma’ hadisi umûmidir. Bunun yanında Ebu Katade hadisinde şöyle buyrulmaktadır: “Uykudan ötürü kusur yoktur. Kusur ancak uyanıklık durumunda namazın kılınmamasındadır. Sizden biri bir namazı unuttuğu yahut uyuya kalarak kılmadığı zaman, hatırlayınca onu kılsın.” (Ebu Davud, Tirmizi) Yine Hanbelîlere göre nafile namazların yasaklanmış vakitlerde kılınması konusunda, Mekke ile diğer mekânlar arasında bir fark yoktur. Çünkü hadis umumîdir. Bunun gibi, zeval vaktinde, Cuma günü namaz kılmakla diğer günlerde kılmak arasında bir fark yoktur.
Nafile Kılmanın Mekruh Olduğu Diğer Vakitler:
Hanefîler ile Malikîler, aşağıda zikredilen diğer vakitlerde namaz kılmayı mekruh kabul etmişlerdir. Hanefîlere göre kerahet tahrîmîdir. Bu vakitler şunlardır:
1. Fecir doğduktan sonra sabahın vaktini kılmadan:
Hanefîlere göre, bu vakitte sabah namazının iki rekât sünnetinden başka bir namaz kılmak tahrîmen mekruhtur. Şafiîlerden bir kısmı bu vakitte namaz kılmanın tenzîhen mekruh olduğunu söylerken yine Şafiî de meşhur olan görüş bunun tersidir. Nitekim Hanbelîlere göre bu vakitte nafile namaz kılmak caizdir.
Bu vakitte namaz kılmanın mekruh olduğu hususunda Hanefîlerle Malikîlerin dayandıkları delil İbn Ömer’de rivayet edilen şu hadis-i şeriftir: “Fecir vaktinin girmesinden sonra sabahın farzından önce iki rekâttan başka sünnet namaz yoktur.”
2. Akşam namazından önce:
Hanefî ve Malikîlere göre, akşam namazından önce nafile namaz kılmak mekruhtur. Şafiîlerde ise meşhur olan görüşe göre, akşam namazından önce iki rekât nafile namaz kılmak müstehaptır. Bu namaz sünnet-i gayri müekkededir. Hanbelîlere göre, akşam namazından önce iki rekât nafile namaz kılmak caiz olup sünnet değildir. Dayandıkları delil İbn Hibban’ın Abdullah b. Mugaffelden tahriç ettiği şu hadis-i şeriftir: “Hz. Peygamber, akşam namazından önce iki rekât namaz kılmıştır.” Enes (r.a.) de şöyle demiştir: “Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde güneş battıktan sonra akşam namazı kılınmadan önce iki rekât namaz kılardık.” ( a.g.e. s. 7 )
3. Cuma günü, bayram günleri imam hutbe okurken:
Hanefîler ile Malikîler’e göre imam hutbeye çıktığı andan itibaren Cuma namazını kıldırıncaya kadar herhangi bir nafile namaz kılmakla meşgul olmak mekruhtur. Malikîler bu görüşe ilaveten; Cuma namazından sonra da insanlar mescitten ayrılıncaya kadar nafile kılmak mekruhtur, demişlerdir. Şafiî ve Hanbelîlere göre, bu durumda iftitah tekbirinin kaçırılmasından korkulmuyorsa, tahiyyatül mescid namazı dışında bir nafile namaz kılmak tenzîhen mekruhtur.
4. Bayram namazından önce ve sonra:
Hanefî, Malîki ve Hanbelîlere göre bayram namazından önce ve sonra nafile namaz kılmak mekruhtur. Hanbelîler buna ilave olarak; kişi bayram namazı kılınan yerden çıkıp ayrıldığı zaman nafile kılabilir, demişlerdir. Hanefîler ve Hanbelîlere göre, imam ve cemaat için kerahet eşittir. İster mescitte, ister bayram namazı kılınan yerde kılınsın fark etmez. Fakat Malikîlere göre kerahet bayram namazı kılınan yerdedir. Mescitte kılınmasında kerahet yoktur. Şafiîlere göre bayram namazından önce ve sonra imam için nafile namaz kılmak mekruhtur.
5. Farz namaza durulduğu zaman:
Hanefîlere göre böyle durumda nafile namazla meşgul olmak tahrîmen mekruhtur. Ancak teşehhüde yetişeceğinden korkmaz ise bu durumda sabah namazının sünnetini kılmak müstehaptır. Çünkü sabah namazının sünneti çok kuvvetli bir sünnet olup teşvik edilmiştir. Şafiî ile cumhura göre, farz namaza durulduktan sonra nafile bir namaza başlamak mekruhtur. Bu nafile hangi nafile (farza bağlı olan, olmayan) olursa olsun değişmez.
Bu sayılan vakitlerde namaz kılmanın ve nafilelerin haram kılınmasının hikmeti şudur: İlk üç vakitte namaz kılmanın yasaklanmasının sebebi Müslim, Ebu Davud ve Nesaî’de rivayet edilen Amr b. Abese hadisinde açıklanmıştır. Bu sebepler şunlardır:
a) Güneş doğarken şeytanın iki boynuzu arasında doğar. Bu zamanda güneşe kâfirler tapar.
b) Güneş tepe noktasına geldiği zaman cehennem ateşi yakılır ve cehennemin kapıları açılır.
c) Güneş batarken de yine şeytanın iki boynuzu arasında batar, bu vakitte güneşe kâfirler tapar. Yasaklamanın hikmeti ya güneşe tapan kâfirlere benzeme yahut zeval vaktinin gazab zamanı olmasındandır. Sabah namazı ile ikindi namazlarından sonra nafile namaz kılmanın yasaklanmasının hikmeti, vakitteki bir manadan ötürü değildir. Bu vakitlerin hüküm bakımından vaktin farzı ile meşgul olmasından ötürüdür. Vaktin farzını kılmak, hakiki nafileden daha faziletlidir. (Zuhayli,a.g.e. C.1. 402-412)
