Antik Çağdan Hazarlara Kuzey
Kafkasya

            Antik çağa gelmeden tarih
öncesinde yaşanan çağlar klasik sınıflamaya göre farklı isimler ile
anılmıştır. Buna göre Tarih Öncesi Çağlar beş
ana başlığa ayrılmıştır. Bu çağlar sırasıyla şunlardır;  – Paleolitik
Çağ (D. Ö 2.000.000 – D. Ö 10000),  – Mezolitik Çağ (D. Ö
10.000 – D. Ö 8000),  – Neolitik Çağ (D. Ö 8000 – D. Ö 5500),
 – Kalkolitik Çağ (Taş –Bakır Çağı D. Ö 5500 – D. Ö 3000),  – Maden
Çağları’dır( Bakır Çağı, Tunç Çağı, Demir Çağı, )
(D. Ö 3000 – D. Ö 1200).  Paleolitik Çağ (D. Ö 2.000.000 –
D. Ö 10000):   En uzun süren çağ olduğu
söylenmektedir. Bu çağın Buzul Çağı olarak değerlendirildiği de olmuştur.
İnsanlık tarihi bu çağda çok yavaş gelişmeye başlamıştır. İlkel insanların
yaşadığı bu çağda hayvanlar yakalanıp öldürülmüş ve bitkiler toplanmıştır.
Çağın sonuna doğru ateş bulunduğu belirtilmiştir. Mezolitik Çağ (D. Ö 10.000 – D. Ö 8000):  Paleolitik
çağa benzer özellikleri olan bu çağda çakmak taşından yapılmış aletlere
rastlanmıştır. İnsanların yaşam mağaralarda devam etmiştir. Neolitik Çağ (D. Ö 8000 – D. Ö 5500):  Bu
dönemde insanlar üretici yaşama geçmeye başlamıştır. Yerleşik yaşama geçilerek
köyler kurulmaya başlanmıştır. Ayrıca hayvan türleri
evcilleştirilmiştir.  ​​​​​​Fakat son yıllardaki bulgular bu sıralama
da değişiklik yapılması gerektiğini de göstermektedir. Göbeklitepe ve
çevresindeki diğer tepelerde veriler yeni teorilere neden olmaktadır. İnanç
sistemi bu çağda gelişmiştir.  Kalkolitik Çağ (Taş – Bakır
Çağı D. Ö 5500 – D. Ö 3000):   Bu çağın en önemli özelliği
hem tarih öncesi devirleri hem de yazılı tarih dönemlerini içermesidir. Maden Çağları (D. Ö 3000 – D.Ö 1200) Bakır Çağı, Tunç Çağı, Demir
Çağı’dır. Fakat her geçen gün yeni bulgular ve ilmî araştırmalarla Paleolitik
Çağ’dan başlayan bu sınıflamanın değişeceği unutulmamalıdır. Şimdilik
bu değişikliklerden bahsedilmeden Rusça kaynaklarda bu tasnifi kullandığından
bu makalenin metni içinde bu çerceveye bağlı kalınacaktır. Tarih öncesi “Turan
Coğrafyasında Kuzey Kafkasya” metninin ana konusu olmadığı için buna fazla
değinilmiyecektir.

D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T.
Urushadze (А.Т. Урушадзе)’nın, Kuzey Kafkasya Tarihi “История Северного
Кавказа”, başlıklı çalışmasında Kafkasya’da
ilk zamanlarda bakırdan eşyalar yapıldığını vurgulamaktadır.
Daha sonra ise tunç ve demir eşyalar geliştirilmiştir. Kuzey Kafkasya’daki Tunç
Çağı, yalnızca söz konusu bölge ile değil, aynı zamanda Küçük Asya,
Transkafkasya ve Avrasya bozkırlarının komşu topluluklarıyla ayrılmaz bir
şekilde bağlantılı olan birçok arkeolojik kültürün maddi ve manevi dünyasına
yansımıştır. Art arda değişimi esas olarak sosyo-ekonomik ilişkilerin sistemik
dönüşümü tarafından belirlenen üç kronolojik döneme ayrılmıştır. Erken Tunç
Çağı geleneksel olarak D.Ö. 3. binyıla, Orta Tunç Çağı’nı – D.Ö.  2. binyıla, Geç Tunç Çağı – D.Ö. 2.-1.
binyılın başına kadar ifade eder. Tanımlanan ilk dönem çerçevesinde, 1897’de
bulunan Maykop yakınlarındaki ünlü Veselovsky höyüğü, toplam yüksekliği
yaklaşık 11 metredir. Seçilen kültürel topluluğa ait diğer arkeolojik anıtlar,
Meshoko, Yaseneva Polyana, Skala’nın büyük yerleşimleridir. Uzun yıllar süren
araştırmalar sonucunda elde edilen kapsamlı materyal, Maykop kültürünün kabile
birliklerinin ekonomik faaliyetlerini, sosyal ilişkilerini ve manevi yaşamını
doğru bir şekilde temsil etmeyi mümkün kılmıştır. Söz konusu kabilelerin
başlıca ekonomik uğraşları, iyi gelişmiş metal işleme ve çömlek üretimi ile
desteklenen sığır yetiştiriciliği ve ilkel çapa çiftçiliğidir. Maykop
kültürünün çok sayıda taşıyıcısı, esas olarak sığır, koyun, domuz ve at
yetiştirmiştir. Yerel ustalar, büyük bronz kazanlar, kulak yanlısı baltalar (bu
tür baltalar bir delikten bir şaft üzerine giyilirdi), düz keski biçimli
aletler, yivli keskiler, çeşitli bıçaklar ve hançerler yaptılar[1].
Aletlerin, av ve askeri silahlarım (ok uçları, deliciler, orak uçları) taş ve
kemik hammaddelerinden yapılmaya, en iyi Neolitik örnekler düzeyinde işlenmeye
devam etmiştir. Maykop kültürünün iyi pişmiş seramikleri arasında ince duvarlı
çömlekler, testiler ve çömlekçi çarkında yapılmış ve çeşitli süslemelere sahip
kaseler bulunur. Arkeolojik araştırmanın bir parçası olarak, yeni bir malzeme
üretim dalı olan dokumanın tutarlı gelişimini gösteren parça parça keten
kumaşlar ve kil kıvrımlar mevcuttur.

Maykop kültürünün kabile birlikleri, bozkır ve dağ
bölgelerinin komşu topluluklarının yanı sıra Transkafkasya ve Küçük Asya ile
aktif bağlarını sürdürmüştür. Mezar bulguları, sadece yerel ustalar tarafından
değil, aynı zamanda aktif bir ticaret alışverişi kapsamında değerlendirilen
bölgeye getirilen çeşitli boncuklar, küpeler, altın, gümüş, akik ve turkuazdan
yapılmış kapları içermektedir. Cenaze törenlerinin de Batı Asya ve Avrasya
bozkırlarında kullanılan benzer törenlerle çok sayıda paralelliği vardır. Modern
araştırmacılar, yüksek düzeyde bir ekonomik gelişme ve aktif ticaret
değişiminin, proto-devlet kurumlarının (örneğin, kabile liderleri) uzun oluşumu
için bir tür temele dönüşen tutarlı mülkiyet ve sosyal farklılaşma oluşumunu
belirlediğine inanmaktadır. Toplumsal tabakalaşma, mezar yapılarının farklı
ölçekleri ve bulguların içeriğinin yanı sıra, bazı Maykop yerleşimlerinin
devasa taş çitlerinin bir tür koruma görevi gördüğü artan sayıda kabileler
arası çatışmalar tarafından açıkça gösterilmektedir[2]. D.V.
Canopy (Д.В. навес)& A.T. Urushadze (А.Т. Урушадзе) Kuzey Kafkasya
Tarihi’nde “История Северного Кавказа” ve birçok kaynakta ifade edilen
sosyal tabakalaşma hususu Rus yahut yerli yazarların ideolojik bakışlarının
arkeolojik bulguları yorumlamalarına sebep olmaktadır. XXI. Yyda bile Kuzey
Kafkasya gündeminde canlı tutulmaya çalışılan sosyal tabakalaşma iddiası
binlerce yıl önceki bazı sosyal hadiselerin, savaş sonuçlarının hiç değişmeden
bugüne taşınma gerekçeleri olmaktadır. Böyle bir uslup bilimsel bir metodla
çelişkiler arz etmektedir. Savaşlarda hayatlarını kaybetmiş savaşçıların defin
işlemlerinde öldürdükleri düşman askerleri ile birlikte gömülmelerinin gömülme
geleneği yanlış sınıflı toplum yorumlarına sebep olmuştur. Antik Çağ Türklerini
eski Yunan, Roma, Asur vb. halklarla kıyaslıyarak değerlendirmek yanlıştır. Atlı
Bozkır Göçebe Türk Halkları ve yerleşik Türkler Asya coğrafyasında öldürdükleri
düşmanlar için balballar diktiği hatırlanırsa düşmanlarla gömülme savaşlardaki
güç kült sembolü olarak görülmelidir. Bu gelenek Kafkasya dâhil Tüm Turan
coğrafyasında bulunmaktadır.

Diğer taraftan astral kültler, söz konusu
dönemin yerel sakinlerinin manevi dünyasına hâkimdir (özellikle gök cisimlerine
özel saygı doğa, Güneş ve Ay), antropomorfik yaratıkların (doğurganlık
tanrıları) ve totem hayvanlarının geleneksel hürmetiyle tamamlanmıştır. Erken
Tunç Çağı’nda Kuzey-Doğu Kafkasya’da, önde gelen pozisyonlar, genetik olarak
Transkafkasya kökenlerine dayanan Kür-Aras kültürünün kabile toplulukları
tarafından işgal edilmiştir. O dönemde, bu kültür Dağıstan’da, Çeçenya,
İnguşetya ve Kuzey Osetya’nın eteklerinde ve yaylalarında yayılmıştır. Kür-Aras
kültürü ile ilgili en ünlü yerleşim yerleri, doğal tepeler, nehir burunları ve
sarp dağ yamaçları üzerinde yer alan Serzhenyurt, Mekegi ve Galgalatlı’dır.
Yerel konutlar sadece temel taş bloklardan değil, kil karışımı ile kaplanmış
ahşap yapılardan inşa edilmiştir. Kür-Aras kültürünün kabile birliklerinin
ekonomik faaliyeti, tahıl ürünlerine yönelik oldukça yoğun tarımın entegre
gelişimine dayanmıştır. Tarlalar hem geleneksel çapalarla hem de ilkel
pulluklarla işlenmiştir. Ekilen alanların sistematik kıtlığı, sonraki tarihsel
dönemlerin bölgesel ekonomisinde önemli bir rol oynayan teraslı çiftçiliğin
tutarlı bir şekilde gelişmesine yol açmıştır. Hasat aletleri sadece çakmaktaşı
uçlu tahta oraklar değil, aynı zamanda benzer metal aletlerdir. Kür-Aras
kültürünün dikkate alınan yerleşimlerinde ilk kez büyük arpa-buğday tane çukurları
ortaya çıkıyor, bu da harman tahtası kullanılarak kesilmiş başakların yüksek
verim ve yüksek kalitede işlenmesini göstermiştir. Yerel sığır yetiştiriciliği
sadece ahır şeklinde değil, aynı zamanda dağ meralarının mevsimsel olarak kullanılmasıyla
ilişkili bir yaylacılık modeli çerçevesinde de gelişmiştir. Sığırlar sadece et
ve süt üretimi için değil, aynı zamanda basit arabalar için çekiş gücü olarak
da kullanılmıştır[3].

            Kür-Aras
kültürünün dikkate alınan yerleşimlerinde, yerel hammaddeler kullanılarak bronz
ve çanak çömlek üretimi aktif olarak gelişmiştir. Modern araştırmacılar, yerel
ustalar tarafından yapılan baltaların, çeşitli hançerlerin ve mızrak uçlarının
farkındadır. Seramik ürünler elle kalıplanarak yapılmış ve daha sonra özel
fırınlarda pişirilmiştir. Yerel seramiklerin ana grubu, ince işçilik ve çeşitli
süslemelerle öne çıkan çeşitli sofra ve mutfak gereçlerinden oluşmaktadır. Bu
bölgedeki sosyal süreçler, Maykop kültürünün Boy birliklerinin karakteristiği
olan benzer sosyal olgularla neredeyse aynıdır. Mülk farklılaşması, güç
fonksiyonlarını yoğunlaştırarak bireysel ailelerin kademeli olarak ayrılmasını
belirler.

D.V. Canopy (Д.В. навес) & A.T.
Urushadze (А.Т. Урушадзе)’nin belirttiği farklılaşma Türklerde aile ocağının
miras olarak çocuklar arasında paylaştırılmanın doğal bir sonucudur[4].Dinî
fikirlerde öncü rol, doğurganlık, ocak, ateş ve güneş kavramları ile ilişkili
geleneksel tarım kültleri tarafından oynanmıştır. Kuzey Kafkasya’daki Orta Tunç
Çağı’nın büyük ölçekli dönemi, geleneksel olarak birkaç büyük arkeolojik
kültürle ilişkilendirilir: Kuzey Kafkas Dolmen, Yeraltı mezarlığı, Koban,
Kayakent-Khorochoev kültürleridir. Ekonomik faaliyetin ana dalları, teknik
biçimleri bölgesel doğal ve iklim koşulları tarafından belirlenen geleneksel
tarım ve sığır yetiştiriciliği olarak kalmıştır. Bronz metalurjisi, balta,
bıçak, hançer, keser ve toka çeşitlerinin öne çıktığı çeşitli ürünlerle
toplumsal ihtiyaçları karşılamıştır. Söz konusu dönemde, gerçek varlığı özel
arkeolojik buluntularla (döküm kalıpları, özel potalar, taş harçlar) doğrulanan
özel metal işleme atölyeleri ortaya çıkmıştır[5].