Yaklaşık 4.6 milyar yıl
yaşında olan Dünya üzerindeki ilk yaşam belirtileri 3.8 milyar yıl öncesine
gitmektedir. Yaklaşık 12 bin yıl önce ilk yerleşik düzene geçtiği düşünülen
insanoğlu, 9 bin yıl önce ilk taştan aletleri kullanmaya başlayarak bilim ve
teknolojideki gelişimine de başlamış oldu. Bunu 6 bin yıl önce Mısır ve
Mezopotamya’da hiyeroglif benzeri ilkyazının geliştirilmesi ve bronz ’un
kullanılması, 3 bin beş yüz yıl önce de demirin kullanılması izlemektedir.
Günümüzdeki bilim ve teknolojinin kurucuları sayılan Yunan filozofları
Aristoteles ve Platon 2400 yıl önce yaşamışlardır. Bin yıl önce Çinlilerin
geliştirdiği matbaa, 7 yüzyıl önce Ockham’lı Williams’ın ilk bilimsel deneyi, 3
yüzyıl önce teleskopun keşfi, 2 yüzyıl önce sanayi devriminin İngiltere’de
başlaması, yüz yıl önce izafiyet teorisinin ortaya atılması, 50 yıl önce DNA
yapısının ortaya çıkarılması, 20 yıl önce ilk organ nakli… Kilometre taşlarının
sayısını arttırmak, tarihleri daha da detaylandırmak elbette mümkün ama kısaca
bakarsak 12 bin yıldır yerleşik düzende yaşamaya başlayan insanoğlunun son 2
yüzyıldır hızlı bir ilerleme içinde olduğunu görüyoruz.
Peki, Müslümanlar bu
bilimsel gelişmelerin neresinde? İnsanlığın gelişimine ne kadar katkı
sağlayabildiler? Bunun cevabını aramak için Antik Yunan’a dönmemiz gerekecek.
Yunanlılar, özellikle
yaşadıkları dönemde daha çok popüler olan Platon ve daha az popüler olan
Aristoteles’in yadsınamaz katkıları ile felsefe ve bilim alanında düşünsel
gelişimi oldukça yüksek bir noktaya çıkarmışlardır. Her iki filozof bilimin
tarihsel gelişiminde rol alan önemli isimler (Aristarkos, Erastotenes,
Hipparkhos, Batlamyus, Öklid, Apollonius, Arşimet, Heroplius, Erasistratus,
Galen bunlardan bazılarıdır) üzerinde oldukça etkili olmuşlardır. Batıda, Avrupa’nın
düşünsel gelişimi Rönenans olarak bilenen döneme kadar bir daha bu düzeye
ulaşılamamıştır. Bunda kuşkusuz, Roma İmparatorluğu’nda Doğa Felsefesi’nin
düşüşe geçişi, İmparatorluğun ikiye bölünmesi ve Platon’un okulu Akademi’nin
Hıristiyan Roma İmparatoru Jüstinyen tarafından MS 529’da fonlarının sona erdirilmesi
ile zorla kapatılmasının etkileri büyük olmuştur.
Ancak Akademi’nin
kapatılması başka sonuçlara yol açacaktı. Burada bulunan ve kendilerine Yeni
Platoncular denilen Akademi üyeleri, değerli edebiyat, bilim ve felsefe
parşömenlerini de yanlarına alarak Sasani Kralı 1. Hüsrev’in koruması altına
girdiler. 532 yılında Bizans ile yapılan antlaşma sonucunda Yeni Platoncuların
güvenlikleri garanti altına alındı. Yeni Platoncular Sasani Kralı’nın garantisi
altında, Sasani İmparatorluğunun başkenti Ctesiphon’da (günümüz Bağdat şehrinin
35 km güneydoğusu), Harran ve Edessa (Urfa)’da Akademi çalışmalarına devam
ettiler. Yeni Platoncular’ın en büyük özellikleri, Aristoteles’in Platon’un
görüşlerine karşı yapmış olduğu güçlü eleştirilerin aslında Platon’un görüşlerini
zayıflatmadığını savunmaları, buna bağlı olarak Platon ve Aristoteles’i
uzlaştırmaya çalışmalarıydı. Böylece Platon ve Aristoteles’in düşünsel yapısı
Mezopotamya’da kök salmaya başladı.
610 yılında İslamiyet’in
ortaya çıkmasıyla yeni bir özgüven anlayışına sahip olan Araplar, Ortadoğu,
Kuzey Afrika ve hatta İspanya’yı ele geçirdiler. 651’de Sasani İmparatorluğunu
Müslümanlaştıran Araplar’da veya daha doğru bir tanımlamayla İslamiyet’te,
bilim Antik Yunan’dan beri olmadığı kadar gelişmeye başladı. Bu gelişimde
önemli olan iki özellik ön plana çıkıyordu: Birincisi, İslamiyet’in sahip
olduğu ibadet tarzı, ikincisi Yeni Platoncular’ın getirdiği ve devam ettirdiği
akım.
İbadet ederken Mekke’ye
dönmeleri gereken Müslümanlar, sık sık seyahat ettikleri ve/veya sefere
çıktıkları için Mekke’nin hangi yönde olduğunu bilmek zorundaydılar. Ayrıca
günde beş kere kılınması gereken namazın saatlerinin de belirlenebilmesi
gerekiyordu. Bu yüzden İslamiyet gökbilimcilere özellikle ihtiyaç duyuyordu. (Ancak burada, halen 21. Yüzyılda, imsak
vakti üzerindeki itilafların devam ettiğini, Ramazan ayına farklı ülkelerde
farklı tarihlerde başlandığını da belirtmekte fayda vardır). Küre
şeklindeki Dünya üzerinde Mekke’ye nasıl dönüleceğinin bilinmesi ihtiyacı
küresel trigonometride önemli ilerlemelere yol açtı. İslam hukukuna göre
mirasın hesaplanmasında kullanılan aritmetik yöntemler de yeni bir cebir
alanının gelişmesini sağladı.
Sasani topraklarındaki
yönetim sistemlerinin Araplaştırılması 5. Emevi halifesi Abdülmelik zamanında
başlatılmıştı. Birbirini izleyen halifeler, El-Mansur, Harun Reşid ve El-Memun,
Yeni Platoncuların beraberinde getirdikleri Antik Yunan metinlerinin yeniden
bulunup Arapça’ya çevrilmesini teşvik etmiş ve buna destek vermişlerdi. Böylece
sadece tıp, gökbilim veya diğer pragmatik yapıtlar değil, Platon, Aristoteles
gibi büyük düşünürlerin yapıtları da okunmaya ve öğretilmeye başlanmıştı. Bununla
birlikte, İslam düşünürleri neyin Platon’a, neyin Aristoteles’e ait olduğunun
ayırt edilmesinde büyük sorunlar yaşamışlardı. Temelde Platon düşüncesinin
dinsel boyutunu genişletip, bunu vahiy yerine akla dayanan karmaşık bir
teolojiye dönüştürmüş olan Yeni Platoncular’ın örnekleri çoğunlukla din
temalıydı ve bu yüzden İslam doktrinleri için birer tehditti. Oysa Aristoteles
teolojik konularla çok daha az ilgilenmiş, dolayısıyla İslam düşünürlerine
yüksek düşünme düzeyi sunmuştur. Bu yüzden İslam filozoflarınca, Aristoteles
“birinci öğretmen” olarak tanımlanmıştır. Aristoteles’ten sonra “ikinci öğretmen”
ünvanlını Farabi almıştır. İsterseniz Farabi ve diğer önemli İslam düşünürlerinin
kısa hayatları bir sonraki yazının konusu olsun.
Şimdilik kalın sağlıcakla…
Yararlanılan Kaynaklar:
David C Lindberg, The Beginnings of Western Science,
The European Scientific Tradition in Philosophical, Religious, and Institutional
Context, Prehistory to AD 1450, The University of Chicago Press, 2007 Pp.489.
ISBN-I0: 0-226-48205-7
Peter Adamson, Richard C. Taylor, The Cambridge
Companion to Arabic Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
Pp. 448. ISBN 052152069X
Tobby E. Huff, The Rise Of Early Modern Science Islam
China And The West, Cambridge University Press,
2017, Pp. 443, ISBN: 9781316417805
