Kelimenin doğrusu: Hızır İlyas’tır. Hızır, ölümsüz olduğuna inanılan bir peygamberin adıdır. Çâresiz kalan inançlı insanlar, rahatlamak için çözüm bulduklarında,“Hızır, imdadına yetişti !” denilir. Burada ismi geçen Hızır, ölümsüz hayata mazhar olan Hızır Aleyhisselâm’dır.
Hıdrellez; Rûmî takvime göre Nisan’ın 23. günü, milâdî takvime göre Mayıs’ın 6. günüdür. Bu güne Hıdrellez denmesinin sebebi şöyle açıklanır: Hızır Aleyhisselâm, kendisi gibi peygamber olan ve ölümsüz hayata sâhip bulunan İlyas Aleyhisselâm ile Hıdrellez günü buluşmuşlardır. Ve o gün, dertlilere devâ, hastalara şifâ dağıtmışlardır.
Musâhip-zâde Celâl, eski halk âdetlerini çok iyi bilen bir yazarımızdı. Eski İstanbul Yaşayışı isimli eserinde Hıdrellez’i, Hıristiyanların Noel babası’na benzetir. Musâhip-zâde şöyle anlatır:
“Bizim de, Hıristiyanların Noel Baba’sına benzetebileceğimiz bir babamız vardır. Adına Hızır Baba – Hızır İlyas deriz. Bir karşılaştırma yaparsak, benzer taraflarını da ayrı oldukları tarafları da görürüz. Noel, kışın kar yağarken gelir. Kırmızı mantosu, püsküllü külâhı, beyaz sakalı ile bacalardan odalara girer, çocuklara hediyeler getirir. Bizim İlyas babamız ise, baharın müjdecisidir. Pembeli, sarılı, allı – morlu bahar çiçeklerinden yapılmış cüppesi vardır. Al renkli külâhına sardığı baharın çimenleri gibi zümrüt yeşili pırıl pırıl parıldayan sarığının ucu, nurlu yüzünü ve ak sakalını okşar.
Halkımız; içerisinde gümüş kuruşlar, çeyrek altınlar bulunan kırmızı kesecikleri geceden gül dallarına bağlardı. Hıdrellez’in veya eski deyimi ile Hızır İlyas’ın bereket getirmesi için keseleri bağlarken besmele çekilirdi. Açarken de besmeleyi ihmal etmezdi. Hızır İlyas, keseye para koymamışsa kimse üzülmezdi. Kesenin dolması için gelecek Hıdrellez gününe kadar beklenmesi gerektiğini bilirdi. Yine olmazsa, dilek tekrarlanır. Hızır İlyas, mutlaka imdada gelecektir.
Genç kızlar, gül fidanlarının dibine koydıkları toprak çömleklere kendilerine ait yüzük, küpe, düğme ve kolye gibi eşyalar koyarlar. Çömleğin ağzı bir yemeni ile bağlanır. Umulur ki Hıdrellez, kırmızı pabuçları ile bastığı yerlerde renk renk çiçekler açarak gelecek, elindeki değneğini dokundurduğu gül fidanlarında güller açacak, gül dibine konan çömleğe, dilek sahibinin kısmetini bırakacak. Sonra, bülbüllerin aşka gelip dem çekmeye başladığı saatlerde, geldiği gibi sessizce kayıp gidecek.
Ardında canlı bir bahar bırakarak…”
Eski İstanbul’un keyif ehli insanları, baharın Hıdrellez ile geldiğini düşünürlerdi. O gün çantasını – sepetini ‘nevâle’ denilen pratik yiyeceklerle doldurur; Kâğıthâne, Çırpıcı, Veli efendi, Okmeydanı Çayırı’na, Çamlıca’ya, Fikirtepesi’ne veya Beykoz Çayırı’na giderdi. Zenginlerin sepetinde; kuzu dolması, süt, yoğurt ve böreklerle helva bulunurdu. Sevenlerin sarılışması dileğiyle sarmalar, ambarların dolması dileğiyle dolmalar yapılırdı. Renk renk boyalarla süslenmiş yumurtalar, zengin ve fakir…, herkesin vazgeçemediği nevâle idi.
Hıdrellez günü yeşermiş çayırlarda, önde davul – dümbelek, zilli maşa, keman ve ud çalan sâzendelerin bulunduğu kişiler olmak üzere beşer – onar kişilik ekipler, sabahtan akşama kadar yeşillikler arasında dolaşıp dururlardı.
Salıncaklarda çocuklar ve büyükler sıra ile sallanır, şarkılar ve türküler söylenir, oyunlar oynanırdı. Eski zamanlarda Hıdrellez, mutlaka kutlanması gereken önemli bir gündü. 6 Mayıs, binlerce yıldan beri Türkistan’dan Balkanlar’a, Orta Doğu’dan Kafkaslara kadar uzanan Türk Kültür coğrafyasında halkın bahar bayramı olarak kutlanmaktadır.
Büyük şehirlerin dışındaki bölgelerde Hıdrellez, eski günlerde olduğu gibi, neşe içerisinde, halk bayramı olarak kutlanıyor. Türkiye dışında; Balkanlarda, Kırım’da, Irak ve Suriye Türkleri de Hıdrellez’i bilirler ve kutlarlar.
Türkistan Coğrafyasının doğu kesiminde; Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ile Çin’in işgali altında bulunan Doğu Türkistan’da Hıdrellez kutlamaları çok yaygın değildir. Denilebilir ki Türkler; Hıdrellez’i, Orta Doğu’ya ve Anadolu’ya geldikten, Balkanlara geçtikten sonra bir eğlence günü olarak değerlendirmeye başlamışlardır.
Bir söylentiye göre de Hıdrellez, Müslüman-Hıristiyan etkileşimi sonucunda gelişmiş ve yaygınlaşmıştır. Yine de Müslümanlarla Hıristiyanların 6 Mayıs’a verdikleri anlam ve bu günü kutlama şekilleri çok farklıdır.
Tabiatın âdeta yeniden dirilmesi demek olan baharın ve yazın gelişi, insan hayatında kısa bir dönem sürecek olan önemli ve olumlu değişikliklerin başlangıcıdır. Hıdrellezle gelen zaman dilimi içerisinde, insanlar daha sevecen, daha neşeli, daha canlı ve hareketli olurlar.
