Mafya işlerinin, parti içi ve dışı
demokrasinin bol bol tartışıldığı şu günlerde insan toplumlarındaki hiyerarşi
biçimlerine bir göz atalım; zamanıdır. Bu zor okunan bir yazı olacak. Onun için
koltuk kemerlerinizi bağlayınız.
Cuma günkü yazımda antropolog Joseph
Henrich’in kitaplarının fiyatlarından bahsetmiştim. Şimdi anlatacaklarım onun,
Başarımızın Sırrı– Kültür İnsanın Evriminde Nasıl Sürücü Güçtür kitabından.
Kitabın İngilizce adı, The Secret of Our Success- How Culture is Driving Human
Evolution. 2016 tarihli. Maalesef henüz Türkçesi yok.
Yazar, sayfalar boyunca şunu gösteriyor;
ispat ediyor: İnsan, içinde yaşadığı topluluğun nesilden nesile geçen
bilgisiyle, o bilginin üst üste konulmasıyla hayatta kalmış, doğaya hâkim
olmuş, kendinden daha çevik ve daha yırtıcılara galebe çalmış. Evrim işte bu
mekanizmanın alt yapısını sağlamış. Anne babanın ve diğer büyüklerin gözlenip
marifetlerinin taklit edilmesi, zihinde tutulması ve böylelikle de korunup yüz
binlerce yıl içinde nesilden nesile naklini mümkün kılan alt yapıyı. “Beyin
böyle büyüdü, insan böyle insan oldu.” diyor yazar. Bu taklit- koruma- nakil
mekanizmasına uyabilenler, onun icaplarını yerine getirmeyi becerebilenler
rakiplerine göre avantaj sağlamış, onların nesilleri çoğalmış. Kime göre? Küçük
beyinli, iri pazılı ve keskin dişlilere göre.
İki cins “önder”
Kitabın bir yerinde, insan topluluğunun
büyüklere, önderlere yönelişine dair araştırmalar anlatılıyor. Bunlar yüz bin
yıl önce de doğru, bugün de doğru… İnsan iki tip önder davranışına yönelebiliyor:
Yazar, bu önder davranışları için “dominance” ve “prestige” etiketlerini
kullanmış. Ben, tahakküm ve saygınlık diyeceğim. İkinciye, yani prestije,
itibar da denilebilir; fakat itibar bizde gösterişle karıştırılıyor; birçok
kavram gibi itibar da itibarsızlaştı. Dostum Rubil Gökdemir de bir yazısında
benzer bir sınıflandırma yapmış, “lider” ve “genel başkan” tiplemesini
kullanmıştı. (https://bit.ly/3wwn4Ks )
Tahakküm, astığı astık, dediği dedik
liderlik. Bu bir mafya şefi, bir parti lideri, hatta bazen bir dinî lider
olabilir. Bizde yoktur tabi. Sözüm meclisten dışarı. Saygın denilen ise,
bilgeliğinden, geçmişteki eserlerinden, başarılarından dolayı dikkatle dinlenen
önder tipi.
Tahakküm edenin takipçileri, ondan
korktukları için, belki bana da menfaat sağlar diye izliyorlar. Saygın önderi,
ondan öğrenmek için, başarılarını taklit edebilmek için dinliyorlar.
Henrich, her iki önderin ve onların
tabilerinin davranışlarının, vücut dillerinin listesini yapmış ve bir tabloya
koymuş. Ben tablo yapmayacağım. Aşağıda, önce tahakküm, sonra saygınlık tipini,
aralarına X koyup madde madde vereceğim.
Astların bağlanma sebebi: Korku ve tehdit. X
Gerçek ikna ve fikir mutabakatı.
Alt statüdekilerin taklit mekanizması: Sadece
lideri tatmine bağlı taklit. X Tercihli; otomatik- şuuraltından taklit.
İzleme:
Üstü izlerken, göz temasından kaçınma. X Dikkatle üste bakma, gözünü ayırmama,
dinleme.
Önderin sosyo-linguistik davranışları:
Sahneye hâkim çabası. Mütecaviz. Kullandığı kelimelerle korkutma. Alaylı mizah
ve tenkit. X Sahne öndere sunulur. Kendini de tenkit eden alçak gönüllü
latifeler yapar.
Alt statünün taklit davranışı: Taklitte bir
eğilim yok. X Saygın taklit edilir.
Yakın mesafede astların durumu: Üstlerde pek
yaklaşmama, rastgele saldırganlığa hedef olmamak için belli bir mesafenin
korunması X Üstlere yaklaşma; arayı açmamaya gayret.
Önderlerin vücut dili: Geniş vücut
konumlandırma. (Kovboy filmlerindeki silahşörlerin kollarını kabartıp salına
salına yürümelerini hatırlayınız.) X Tahakkümdekine benzer fakat davranışların
dozu, şiddeti azaltılmış, indirgenmiştir.
Takipçilerin vücut dili: Küçülmeğe çalışan
vücut konumlandırması. Omuzlar çökük. Lidere doğrudan bakılmaz. X Saygına dikkat,
açık vücut konumlandırma.
Astlardaki hisler: Korku, utanç, korkuya
dayanan saygı. X Hayranlık, huşu, hayranlığa dayanan saygı.
Üstlerin
hisleri: Büyüklenmeye dayanan gurur, kibir X Gerçek gurur, terbiye edilmiş
kibir.
Üstlerin toplumdaki davranışları: Mütecaviz,
böbürlenen, egosantrik. X Sosyal, cömert, işbirliğine yatkın.
Konuyu bitirmeden önce kendi notlarımı da
ekleyeyim. Tahakküm liderinde, önemli olan fikir veya sevgi değil, kendisine
tâbi olunmasıdır. Onun için bugün bir fikri, yarın bambaşka bir fikri
savunabilir. Muhaliflerine fikirlerinden dolayı değil, kendisine tabi
olmadıklarından dolayı düşmandır. Fikri zıt da olsa boyun eğeni kabullenir,
fikri aynı da olsa muhalifi reddeder. Saygın tipi fikre, sevgiye dayanır. Onun
için fikirlerinin tutarlı olması, davranışlarının fikirlerini nakzetmemesi
gerekir. Zavallı saygın, bugün ak dediğine yarın kara diyebilme hürriyetinden
mahrumdur.
Görüleceği gibi, çok şükür, bizde böyle
tipler yok. Yine de Musa Çakmakçı’nın LinkedIn sayfasının başına aldığı, Albert
Camus hükmüyle bitireyim: Hiçbir şey, korkuya dayanan saygı kadar iğrenç
değildir.(https://millidusunce.com/tahakkum-ve-sayginlik-iki-tarzi-riyaset/)
