Rusça Kaynaklara Göre Turan Coğrafyasında (Kuzey) Kafkasya – (6)

Yu.A. Prokopenko(Ю.А. Прокопенко)&
V.V. Vasilenko(В.В. Василенко)’nun Kuzey Kafkasya Halklarının Kültür
Tarihinden “Из Истории Культуры Народов Северного Кавказа” isimli
çalışmasında antik tarih için şu an bilinen Kuzey Kafkasya tarihinin
Kimmerlerden itibaren gün yüzüne çıkarılması gerekmekte olduğu ifade
edilmektedir. Çünkü Kimmerlerin Karadeniz Kuzeyi ve Kuzey Kafkasyanın bugünkü
arkeolojik araştırmalarında ortaya çıkan eserleri antik çağa ışık tutmaktadır.
Haç biçimli saplı kamalar gibi silahların kökeni konusunda bir fikir birliği
olmasa da Terenozhkin’e göre Kimmerler ve sonraki atlı bozkır halklarında
kullanılmaya devam etmiştir. Arkeologların çoğu, özellikle Stavropol şehri
civarında bulunanlara benzer şekilde, kamaların erken formlarıyla ilgili olarak
bu bakış açısını desteklemektedir. Özellikle, bir dizi araştırmacı (S.L.
Dudarev, S.F. Makhortykh, V.V. Erlikh ve diğerleri), erken iki metal karışımlı kama
grubunun tasarımının bozkır örneklerinden etkilendiğine inanmaktadır(Şekil. 1)[1].

Şekil. 1. 2000
– 2007 yılları arasında, Stavropol şehrine bitişik bir yerde, batı ve güney
çevresinde üç kronolojik döneme ait ilginç silah ve at koşum takımları
tesadüfen keşfedildi: D. Ö. IX – VIII yüzyıllar, D. Ö. VI yüzyıl, D. Ö. IV –
başlangıç, D. Ö. 2. yüzyıl.

Nehrin
sol kıyısında bulunan bir toprak mezarlığının ganimet yığınında iyi korunmuş
bir bimetal (çift metal: iki ayrı madenden oluşmuştur
ama alaşım olmayıp, metallerin veya iki farklı metal alaşımının kimyasal değil
de fiziksel olarak biraraya getirildiği haldir) hançer İskit öncesi
döneme aittir. Buchinka (bölgesel psikoloji ve nöroloji hastanenin 1 km batısında – şehrin batı
banliyöleri) bölgesinde bulunan hançer, mantar şeklinde bir kulplu ve düz bir
artı işaretli bronz katı döküm (çapraz şekilli) bir tutamağa sahiptir; V.I.
sınıflandırmasına göre B alt grubu, bölüm I, tip II’ye aittir. Ürün boyutları:
toplam uzunluk – 28,8 cm;
sap uzunluğu – 10.4 cm;
bıçak uzunluğu – 14,4 cm
(kaybedilen nokta); artı uzunluğu – 10,5 cm; artı genişliği – 1,1 – 0,9 cm; artı profil
genişliği – 0,4 cm;
tutamak genişliği (artı işaretlerinde) – 1,4 cm; tutamak genişliği (üstte) – 1,6 cm; sapın profil genişliği
– 0,5 – 0,7 cm;
üst genişlik – 2,4 cm;
tepenin profil genişliği (yüksekliği) – 0,8 cm; artı işaretlerinde bıçak genişliği – 2,8 cm; bıçağın ortasında – 2,4 cm keskin tarafı
tarafındaki artı işareti hafif bir içbükeyliğe sahiptir. Artı işaretlerinin kanatlarının
genişletilmiş kenarlarına daha yakın yuvarlak delikler vardır. Çift kenarlı
demir bıçak ortalama güvenliktedir. Ortada uzunlamasına bir kabartma, basık bir
kaburga izlenir. Bu tür kılıçlar ve hançerler, Koban kültürünün batı
versiyonunun anıtlarında bilinmektedir. Özellikle, benzer bir kılıç
Kislovodsk’taki Mobilya fabrikasının mezarlığındaki 6 numaralı mezarda
kaydedilmiştir. Ayrıca, doğu varyantının topraklarında (Serzhen-Yurtovsky ve
Zandaksky 2 mezar alanları) benzer hançerler bulunmuştur. Aynı türden
hançerler, proto-Meot kültürünün anıtlarında (Nikolaevsky mezarı, Chernyshov
çiftliği yakınında mezar) sunulmaktadır[2]

Stavropol’ün
batı çevresindeki bu keşif, Koban kültürünün batı varyantının en kuzeyindeki
İskit öncesi yerleşimlerin yelpazesini genişletmiştir. Bunlar arasında Grushevskoe
yerleşimi (alt katman), Strizhament kenti yakınlarındaki bir yerleşim,
muhtemelen Türk[3] yerleşimi (alt katman),
Grusheva vadisindeki 1 numaralı mezarlık, 2 numaralı Türk yerleşimi yer
almaktadır.  Yukarıda belirtilen hançer,
Stavropol civarında İskit öncesi dönemin ve ortalarına kadar uzanan en eski
silah buluntularıdır. D.Ö. 8. yüzyıl Örneğin, Türk yerleşiminin 2 numaralı
mezarlığının 11 numaralı ünlü askeri mezarında, bronz ve kemik iki bıçaklı ok
uçları, bronz bir düz uç, demir mızrak ucu, demir balta ve bir dizi bronz bit
kavisli bir bıçağı olan üç halkalı bronz yanak parçaları, Novocherkassk tipi
kompleksler kronolojik olarak daha sonraki askeri setler olarak tanımlanmıştır
(DÖ VIII – VII yüzyılın başlarında) Bimetalik hançere ek olarak, M.Ö. VI-IV yy.
– başlangıç. 2. yüzyıla kadar uzanan bir dizi öğe bulunmaktadır. Bunların
arasında, nehir bölgesinde bulunan artı işareti olmayan bir kılıç parçası
(Şekil 2, 2) belirtilmektedir. Çıngıraklı yılanlar, muhtemelen, aynı adı
taşıyan kript mezarlığının topraklarında vardır. Ürün boyutları: korunmuş
uzunluk – 32 cm;
tahmini uzunluk – 50 – 60 cm;
tutamak uzunluğu – 10,5 cm;
bıçak genişliği – 4,2 cm
Bıçaktan tutamağa geçiş geniş bir açıdadır. Kol, kenara doğru hafifçe incelir.
Kulp eksiktir (kayıptır). Büyük ihtimalle bu kılıç, M.Ö. 4. – 3. yüzyıllara
dayanan Sindo-Meotian tipinin kılıçlarına atfedilmelidir. Eşzamanlı mahzen
mezarlarının (Koba-Başi kriptası; Türk yerleşimine ait 2 No’lu mezar, sk. 3)
malzemelerinde de benzer kılıçlar kaydedilmiştir. Kuban bölgesinde – Necherziy
köyü yakınlarındaki 30 No’lu höyükte, kulpsuz benzer bir kılıcın bulunduğuna
dikkat edilmelidir (yakınında çubuk şeklinde kulplu Sindo-Meot görünümünde iki
kılıç parçası vardır) (Şekil. 2)[4].

Şekil.
2. Kırık Kılıç Parçaları

Bulunan
eşyaların geri kalanı at koşum takımı parçalarıdır. Kulübenin bitişiğindeki
bölgede bronz bir koçbaşının bulunması özellikle dikkat çekicidir. Dubok
(Stavropol – Grushevoy – karayolunun sağında – Stavropol’un güneybatı
eteklerinde). Boyutları: uzunluk – 2,7 cm; çap 0.6 cm. Bir koç başının
görüntüsü, karakteristik bir ikonografik özellik içerir – başın tepesindeki
birbirine yakın iki noktadan çıkan, daha sonra başın yüzeyinde yanlara doğru
ayrılan, gözleri aşağıdan çerçeveleyen ve önden geçen U-şekilli boynuzlar ön
kısmın üzerinde dikey olarak çıkıntı yapan gözler bulunur (yükseklik – 0,5 cm). Hayvanın gagası namlu
şeklinde uzun ve hafif eğimlidir. Yuvarlak burun delikleri kabartmalıdır. Ağız
konturu bir kabartma rulo ile sınırlanmıştır (Şekil. 3). Belirtilen işaretlere
bakılırsa, bu görüntü koç ve koç kuşu görüntüleri arasında bir ara formdur. Bu
tür şekiller D.Ö. 7. – 6. yüzyılların İskit arkaik dönemi için tipiktir. Ancak,
7. komplekslerinde hem koçbaşı hem de koç kuşu ile birlikte sadece kemikten
yanak parçaları sunulmuştur[5].

Şekil. 3.  İskit Hayvan Figürleri

Bir
koçbaşı şeklinde sonları olan benzer bronz üç halkalı yanak parçaları D.Ö 6. yy
anıtlarında kayıtlıdır. D.Ö (Faskau höyüğü-Galiat-; mezar Nartan, höyük 13;
Goverdovsky çiftliği yakınında höyük 1 – A.A. Nekhaev tarafından yapılan
kazılar) D.Ö. IV – 2. yüzyıl bir bey’e ait çok sayıda at koşum takımı
buluntuları vardır. Yuzhny otogarının güneydoğusunda, eski Stavropol-Tatarka
karayolunun doğusunda, bir ormanda (muhtemelen kazılar sonucu terk edilmiş)
bronz bir levha alınlık bulunmuştur. Sınıflandırmaya göre II. alt bölüme
(haddeleme veya dövme yoluyla elde edilen bir bronz levhadan oyulmuş kaş
plakaları), tip I’e aittir. Bu plakanın karmaşık bir konfigürasyonu vardır –
bir daireye bağlı bir yamuk nesnenin üst kısmı daire şeklinde tasarlanmış, alt
kısmı bir yelpaze gibi genişlemektedir. Kenarlar içbükeydir. Trapez levhanın
alt kenarı yuvarlatılmıştır. Plakanın arka tarafında bir kemer klipsi vardır
(kayıp – iki delik korunmuştur). Üst kenarda perçinli bir halka vardır (üst
kısım eksiktir). Plakanın uzunluğu 33,1 cm, sacın kalınlığı 0,3 – 0,5 mm‘dir. Kaş bandı, beş
yapraklı bir rozet şeklinde kesiklerle şekillendirilmiş bir üst yuvarlak
parçaya sahiptir. Yamuk kısmın yuvarlak kısma geçiş noktalarındaki çıkıntıların
yanı sıra, alında yuvarlak bezeme ve ortasında konik bir çıkıntı ile süslenmiş,
beş yapraklı yuvarlak kısım da altı kabartma daire ile süslenmiştir. Dairesel
bir desenle süslenmişlerdir; içte, dairelerin ortasında, umbon şeklindeki çıkıntılar
takip edilerek damgalanmıştır. Dairelerin kabartması, ön taraftaki dairelerin
sınırlarını derinleştirerek ve dairelerin yüzeyini içeriden takip ederek
sağlanmıştır. Belirtilen Stavropol kaş bandına en yakın benzetme Kuban
bölgesinde bulunan Novolabinsk yerleşiminin toprak mezarlığındaki 50 mezar
höyüğünde bir örnektir. Görünüşe göre, Kuban bölgesinin toprakları ile aynı
anda, Orta Kafkasya’da da bu tür kafa bandı çeşitleri ortaya çıkmıştır.
Özellikle bu tip levhalar, Kon’un kurgan kompleksleri ve kript mezarlıklarının
envanterinin karakteristiğidir. D.Ö. IV – başlangıç. 2. yüzyıl  arasıdır[6].

Başka
bir minyatür demir at bandı (nanosnik?) Nehrin yukarı kesimlerindeki mezar
mezarlığından çok uzakta olmayan bir yerde tesadüfen keşfedilmiştir. Buchinka
(Stavropol şehrinin batı çevresi)’da bu ögeler sınıflandırmaya göre II. alt
bölüme (alınlar (nasnoniks), uzun üçgen kalkanlara sahip, yuvarlak bir halkaya
dönüşen ve kanca şeklinde bir kulp ile biten), tip I’e aittir. Boyutlar: toplam
uzunluk – 6,2 cm;
döngüde kalkan genişliği – 0,6
cm; kenardaki kalkanın genişliği 1,4 cm‘dir. Bu saç bandının
(nanosnik?) ilmek şeklinde bir kulbu vardır. Bu tür burunlar D.Ö. 4. – 2.
yüzyıllarda kullanılmıştır.  Bir öğe
bozkır Stavropol’den (Kavminvod bölgesinin kuzeyindeki bir bölge) gelmiştir.
Nanosnik boyut olarak farklılık gösterir (uzunluk 11.8 cm). Kıvrık ilmek
benzeri kısım, yuvarlak bir ilmek üzerine oturan uzun gagalı bir kuş kafası
şeklindedir. Lamel kısım, uzun bir üçgen şeklinde yapılıdır[7].
Yukarıda belirtilenlere neredeyse tam bir benzetme, Volchiy Ruchey No. 2
(Stavropol şehrinin güney eteklerinde) mezarlığının 2 No’lu kriptinin yırtıcı
çöplüklerinden kaynaklanan nasosnik’tir. Birkaç yıl önce, nehirdeki kripta
mezarlığı alanında bulunmuştur. Buchinka’da, ayrıca, bir avcının (kurt?)
kafasının bir kontur görüntüsü şeklinde düzleştirilmiş kavisli bir kısmı olan,
benzersiz bir demir çubuk şeklinde mezmur (merkezde sekizlik bir kalınlaşma ve
iki delik ile) ve kıvrık bir alt çene bulunmuştur. Konu, sınıflandırmama göre
bölüm II, bölüm II, alt bölüm I, tip II’ye aittir (R.M. Munchaev’e göre
kranklanmış, V.B. Vinogradov’a göre L şeklinde, V.I. Kozenkova’ya göre VII
tipi). Bükülmüş kısım süslemelidir. Yuvarlak bir göz gösterilir. Üst ve alt
çeneler iki kuşbaşı ile süslenmiştir. Yırtıcıların çenelerinin tasarımı ve
toynaklıların başının kuş (griffin[8])
kafaları şeklindeki alt kısmı aslan, D.Ö 4. yy’ın hayvan stilinin bir
tekniğidir. Bu stil Kuzey Kafkasya ve Kuzey Karadeniz bölgesi (G. Kislovodsk
çevresi; mezar Nartan-2, höyük 1; Kuzhorskaya istasyonu; Solokha). Yanak
parçalarının basitleştirilmiş şemasına bakılırsa, büyük ihtimalle D. Ö 3.
yüzyıla kadar uzanmaktadır.

Gremuchka
mezarlığı alanında (Stavropol şehrinin güney eteklerinde), haç şeklinde yanaklara
sahip bir dizi halkalı demir parça bulunmuştur. Bu tür yanaklar bölüm I’e (haç
biçimli yanak parçaları), tip I’e (demir haç biçimli yanak parçaları),
sınıflandırmama göre seçenek 1’e – balta şeklinde çıkıntılara sahip küçük bir
haç biçimindeki katı yanak parçalarına aittir. Üst yüzeylerinde sivri uçlar
(tip II, I. I. Marchenko’ya göre seçenek 1a). Büyük oranda, haç şeklinde
yanaklara sahip uçlar, ağırlaştırıcı haç biçimli ataşmanlara sahip bitlerden
gelir. Erken dönem haç biçimli yanak parçaları (ışınların yüzeyinde sivri uçlu)
Ulyap’ta bulunan bir parçayı içerir. Kazıların araştırmacıları bu kompleksi D.Ö
4. yy’a tarihlendirmiştir. D.Ö. 4. yy. mezarlarında Ulyap’ın seramik kapları
ile benzerlik bulunmamasına dayanmaktadır. Ve aynı zamanda, D.Ö. III. Yüzyılın
komplekslerinden bir dizi formun onlara yakınlığı vardır. Marchenko, D.Ö. II.
anıtı 3. yüzyıla bağlamıştır. Yazarın haklı olarak belirttiği gibi, çapraz
parçalar üzerindeki sivri uçların varlığına göre, Ulyap’tan gelen uçlar,
ağırlaştırıcı haç biçimli ataşmanlara sahip uçlar ile haç biçimli yanak
parçalarına sahip uçlar arasında bir orta konum işgal eder. Ona göre,
çaprazlarda sivri uçlu yanaklıkların varlığının süresi D. Ö 3. yüzyılın ilk üççeyreği
ile sınırlı olmalıdır. Ancak Tenginsky toprak gömme zemininin (mezar 140)
malzemelerine bakılırsa, haçların kollarında sivri uçlu haç biçimli yanaklar D.Ö
2. yüzyılın başlarına kadar kullanılmaktadır. Görünüşe göre bu dönemde – D.Ö. III
– erken. D.Ö 2. yüzyıl bir metamorfoz vardır – tehdit edici eklerin haç biçimli
yanaklara dönüşümüdür. Bu sonuç yani kavisli kenarlı korkutucu haç biçimli
ekler ve düz haçlı yanak parçaları D.Ö 3. yy’ın dizgin takımlarında kullanım
eşzamanlılığını açıklamayı mümkün kılmaktadır. Kuban bölgesinin toprakları ile
eş zamanlı olarak, Orta Kafkasya’da’da haç şeklinde yanak parçaları yayılmıştır.
Gremuchka mezarlığına ek olarak, ikinci bir örnek Deve Dağı’nın doğu zirvesinin
güneydoğu eteğinde bir mahzende bulunmuştur. İkinci durumda, uçlara sahip
uçlara bir dizi iki delikli demir yanak parçasının eşlik ettiği belirtilmelidir
(Şekil.4.). Belki de bu durumda, haç biçimindeki psalia’nın yeni versiyonu
dizginlerin ana bağlantı elemanı olarak henüz kurulmamıştır. Görünüşe göre
alışkanlıktan, haç biçimli olanlarla birlikte, iki delikli yanaklıkların eski
versiyonları kullanılmaya devam etmiştir[9].

Şekil. 4. İki Delikli Demir
Yanak Parçası