Fotoğraf.6.
Bir geyik şeklinde koruyucu Altın plak (D.Ö. 7. yy) Uzunluk
Bir geyik şeklinde koruyucu Altın plak
(D.Ö. 7. yy) Kostromsky (Kuban bölgesi) köyü yakınlarındaki bir höyükte bulunmuştur(Fotoğraf.6).
Buluntu yeri anıta ikinci adı verilerek – “Kostroma geyiği” denilmiştir. İskit
sanatının başyapıtlarından biridir. Uygun şekilde yakalanan siluet, özlülük ve
formların genelleştirilmesi, figüre inanılmaz bir dinamizm, bir iç enerji ve
güç duygusu vermektedir[1].
Fotoğraf.7.
Kelermes mezar höyüğünden kın içinde kılıç (D. Ö 7. yy)
Altın
bir kın içinde demir kılıç (uzunluk
Kelermes mezar höyüğünden kın içinde kılıç
(D. Ö 7. yy) muhtemelen, Batı Asya’daki İskit devletinin topraklarında yapılmıştır(Fotoğraf.7).
İskit hayvan üslubuna özgü motifler, Orta Asya teknikleri ve kompozisyonları
ile birleştirilmiştir[2].
Naukova Dumka’nın Bozkır İskit
Antikaları isimli makalesinde
İskit zamanının at dizginlerinin nesnelerinin arkeolojik literatürde çok dikkat
çekmiştir denilmektedir. D.Ö. 4. ve 3. yüzyıllara ait arkaik dizgin ve dizgin
takımlarının özel bir çalışmasına ek olarak. V. A. Ilyinskaya (1973) tarafından
yapılan, bir dereceye kadar birkaç eser vardır. Dizginlerin düzenlenmesi ve
bireysel elemanlarının tipolojisi konuları ele alınmaktadır. Geç İskit atının
dizginleri ve teçhizatı oldukça az çalışılmıştır. Son zamanlarda bu konuda bazı
materyaller ortaya çıkmış olmasına rağmen soru işaretleri bulunmaktadır. Naukova
Dumka, Bozkır İskit Antikaları makalelesini İskit-Sarmatya dönemine
ait bir grup tuhaf saç bandına ayırmıştır[3]. İncelenen
alınlıklar aşağıdaki özelliklerle karakterize edilir: aşağı doğru genişleyen
düz bir üçgen lobları vardır; tepede stile, bir halkaya veya S-görünür şekilde
kavisli bir kancaya bükülü olarak yerleştirilmiştir. Bıçağın kancaya geçiş
noktasında dışa doğru çıkıntı yapan küçük bir halka mevcuttur. Literatürde bu
tür kafa bantlarını belirtmek için ortak bir terim yoktur, bu nedenle onlara
“kancalı saç bantları” denilmesi önerilmektedir. Bu tür saç bantları, Kuzey
Karadeniz bölgesinin topraklarında çeşitli yerlerde bilinmektedir. Bu bulguları
Naukova Dumka şöyle
açıklamaktadır: Moldova SSR’sinin Kişinev bölgesinden Bubuech’de 1908 yılında
tesadüfen bulunmuştur. Defineden iki bronz alınlık bulunmaktadır Onlardan biri alt
kısmı yuvarlak, kenarları alçak kenarlı, düzgün dikey halkalı, kancanın ucu
ilmeğe doğru bükülmüş ve düğme görünümündedir (Şekil.7. 1,2). Uzunluk kaş bandı
bıçağının alt kenarı (sağ kalan boyutlar 11 x
birinciye benzer. Alınlıklarla birlikte bir kazan, küçük kap parçaları, cuirass
tipi bir deniz kabuğunu süsleyen bronz süslemeli levhalar ve bronz bir miğfer
bulunmuştur. Velikoploskoye, Velikomikhaylovskiy bölgesi, Odessa bölgesinde İki
tam kaş bandı (bronz ve gümüş) ve üçüncü (bronz) kaş bandının kancası, gümüş
kopça, kenar boyunca küçük çentiklerle kaplı bir silindirle süslenmiştir;
merkezden alçak bir nervür geçer. Her iki tarafta altta kenardan – dikey olarak
yerleştirilmiş, çizgilerle birbirine bağlanmış üç dairesel oyulmuş bir süsü;
altında zımba noktalarıyla çevrili oval bir çıkıntı, altında da bir zımba
noktası halkasıyla çevrelenmiş yarım küre şeklinde bir çıkıntı vardır. Kancanın
tabanında – dikey bir döngü bulunmaktadır[4].
Kanca
deforme olmuş, kancanın ucundaki bikonik düğme çentiklerle süslenmiştir.
Bıçağın alt kenarı kırılmıştır. Korunan parçanın uzunluğu
kenarı dalgalıdır, yanlarda alçak bir kenar ve ortada bir kaburga vardır. Döngü
iki dikdörtgen çıkıntı ile işaretlenmiştir. Kancanın ucu, asimetrik bir bikonik
düğme ile süslenmiş ilmeğe bükülür. Uzunluk 12.5, genişlik
kancanın ucu korunmuştur, yarım küre bir
düğme ile dekore edilmiştir. Definenin bileşimi, alınlıklara ek olarak, bronz bir
kazan, demir parçalar ve yanak parçaları, bronz kafa bandı levhaları, bronz
çapaklar ve altın plakaları içermektedir. Bronz zincir, gümüş kâse parçaları
vardır. Silahlar, bir çift mızrak ucu ve bir ok ucu parçası, demir burçlar, ıslık
sesi veren ok uçları, yuvarlak veya oval kalkanın bronz parçaları ile temsil
edilmektedir. Semenovka, Belgorod-Dnestrovsky
bölgesi, Odessa bölgesinde 1975 yılında L.V. Subbotin tarafından yapılan kazının
20 No’lu höyüğünde, höyüğün tepesinden
birikimi arasında mızrak ucu parçaları ve dizgin levhaları bulunmuştur. Yakınlarda,
küçük bir delikte, içinde demir ok uçları ve bronz braketler olan bir cam kadeh
yatmaktadır. Kadeh yanında, bir sap ile yere bir hançer saplanmış, karşı
tarafta bronz bir alınlık vardır. Alt kenarı yuvarlatılmış, alçak bir kenar
kenarlar boyunca uzanıyor, ilmek yüzeyi nervürlü, kanca deforme olmuş, ucu
küresel bir düğme ile süslenmiştir. Başlangıçta, kanca S şeklinde (Şekil.7.5).
(Subbotin ve Okhotnikov, 1981). Novovasilievka, Snigirevsky bölgesi, Mykolaiv’de
O. G. Shaposh liderliğindeki Ingul seferi tarafından kazılan 9 numaralı höyükte
buluntular vardır. 1975 yılında Nikova, höyüğün kuzeybatı kesiminde demir
uçlar, haç ve kavisli yanak parçaları ve bronz bir alınlık bulunmuştur. Alt
kenarı yuvarlatılmıştır, yanlarda alçak bir taraf vardır, kanca S şeklinde
kavislidir, ucu çentiklerle kaplı silindirik bir düğme ile süslenmiştir (Şekil.7.
6). Kaş bandının uzunluğu 14,
genişliği
(Shaposhnikova ve diğerleri, 1975)9. Snigirevka, Snigirevsky’nın Mykolaiv
bölgesinde 1973 yılında V.I. Nikitin tarafından kazısı yapılan 1 No’lu höyüğün
höyükte; merkezinde, bir ateş çukurunun kalıntılarının yanında bir çift bronz
alınlık bulunmuştur. Onlar aynı türdendir. Alt kenarları yuvarlatılmıştır,
yanlarda alçak bir taraf, S şeklinde kavisli bir kanca, ucunda küresel bir
düğme vardır. Saç bantlarının uzunluğu 9,6 ve
zincirin halkaları, beş bronz halka şeklinde dizgin levhası, demir bir mızrak
ucu ve kemik saplı demir bıçaklar vardı (Nikitin, 1973). Bulganak yolunun
yakınında bir höyüktür. Bir at mezarında, alt kısmı yarım daire biçimli gümüş
bir saç bandı, kenarı boyunca uzanan bir çerçeve ile bulunmuştur. Ortak kancanın
ucu kırıktır. Korunan parçanın uzunluğu 16, genişliği
yuvarlak levha bulunmuştur[5].
Zelensky el arabası, 1912 yılında yapılan kazılarda bir at mezarında gümüş bir
alınlık bulunmuştur. Altta sivri uçlu bıçak, bir zıvana ile süs dekore
edilmiştir. Döngüden bıçağa geçiş bir adım olarak tasarlanmıştır. Kanca halkaya
takılmış, sonu bir kuğu başı şeklinde yapılmıştır. Kafa bandı uzunluğu 15, genişlik
3 cm’dir (Şekil.7.11).
Alınlık ile birlikte iki işlemeli gümüş levha, bir demir uç, bir gümüş vorvarka
ve bir bronz toka vardır. (Shkorpil, 1916). Kuban bölgesinin Temryuk bölgesinin
Akhtanizovskaya ışınında gümüş bir alınlığının parçası gelmiştir. Döngü korunmuş
ve bükülmez ucu küresel bir düğme şeklinde tasarlanmış bir kanca vardır (Şekil.7.12). Gümüş metal levhalar, simgeleri
ifade eden altın tüpler, broşlar, altın levhalar, cam ve gümüş kaplar, bronz
bir ayna, altından bir mihenk taşı, bronz bir miğfer bulunmaktadır (Spitsyn,
1909). Klimenkov çiftliği, Rovenkovsky ve Voronezh bölgesinde tesadüfen, gümüş
içeren bir kompleks bulunmuştur. Alt kısmı üç çıkıntı şeklinde tasarlanmış
alınlık, merkez ve kenarlar boyunca uzanan zımba süsleme ile çizilmiş kancası
bozuk üç çizgi vardır. Alınlığın uzunluğu 12, genişliği
parçası, sekiz gümüş plaket, bir vorvarka ve bronz parça vardır (Yatsenko,
1962). Voronej bölgesinin Antipovka Losevsky bölgesinde 1958’de rastgele
koşullar altında gümüş bir alınlığın üst kısmı bulunmuştur. Bıçak ağzı kenar
boyunca küçük daire ve aralarında yarım daire şeklinde bir damga ile
süslenmiştir. Kanca bükülmüştür. Korunan parçanın uzunluğu
ve yanak parçası, yedi gümüş plaket ve kaş bantlı bronz bir miğfer bulunmuştur
(Gushchina, 1961). Açıklamadan da anlaşılacağı gibi, tüm saç bantları aynı tipe
aittir. Sadece yapıldıkları malzeme,
süslemenin doğası, boyut ve bazı küçük tasarım detaylarında farklılık
gösterirler. Ana formları, düşük bir kenar ve gözle görülür şekilde kavisli bir
kanca ile sınırlanan balta biçimli bir lobdur. Bazı kaş bantları, bıçak ve
halkanın süslemesi ve karmaşık tasarımı nedeniyle daha zariftir. Zelensky
Kurgan’da bulunan bu örnek, diğer saç bantlarından önemli ölçüde farklıdır. Bıçak
tamamen geometrik süsleme ile kaplanmıştır, ilmek basamaklarla vurgulanmıştır.
Saç bantları bronz ve gümüşten yapılmıştır. Bronz süslemeli daha basit olarak,
gümüş olanlar şekil, boyut ve dekor bakımından birbirinden farklıdır. Çoğu alınlığın
boyutları 14-
geçmez Semenovka ve Zelensky Kurgan’dan büyük örnekler (
küçük örnekler (9,6 ve
vardır. Saç bantları ile birlikte bulunan malzeme, onları D. Ö. 3. – 1.
yüzyıllara tarihlendirilmelerini sağlamaktadır (Şekil.8. 1,2).
A.I. Melyukova’nın D. Ö. 4. – 3.
yüzyıllara tarihlendiği iki mızrak ucu vardır. D. Ö.III – II yüzyıllara ait bükülmüş
uçları ve çapraz şekilli ağızlıkları ile demir uçlar bulunmaktadır.(
Şekil.8. 5,6) aittir. Bu kompleks için en olası tarih MÖ 3. yy’dır[6].
Velikoploskoye
ve Semyonovka’da (Şekil.8. 7) bulunanlara benzer demirden soketli
ok uçları D. Ö. 3. yy’da inceleme
alanında ortaya çıkmıştır. (Melyukova, 1964). Semenovka’dan gelen ok uçlarına
en yakın olanı, D. Ö. 3.-2. yüzyıl Prokhorovka kültürünün ok uçlarıdır
(Moshkova, 1963). Alınlığın bulunduğu höyüğünde D. Ö. 4. yy sonu – 3. yy
başlarına ait bir amfora savaş aleti bulunmuştur. Bütün bunlar Semyonov’un alınlığını
D. Ö. 3. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirmeyi mümkün kılmıştır. Snigirevka’daki
mızrak ucu (Şekil.8.4),
Velikoploskoye’deki mızrak uçlarından birine benzemektedir. Snigirevka’daki
halka şeklindeki levhalar, Velikoploskov’unkilere yakındır. (Şekil.8. 10). Bu, Snigirevsky kompleksini D. Ö.
3. yüzyıla tarihlendirmek için zemin sağlar. Novovasilyevka’dan (Şekil.8.
.8), D.Ö. III – II yüzyıllara ait
haç biçimli uçlar ve alınlığı aynı zamana bağlamaya izin vermektedir. Zelensky
höyüğünde D.Ö. 3. yüzyıla ait bir envanter zengin bir taş kutuya gömülmesine
eşlik etmiştir. (Ambrose, 1966) Akhtanizovka, Klimenkov, Antipovka’nın alınlıkları
daha sonraki bir zamana aittir. Klimenkovskaya bulgusu D. Ö 2. yüzyıla kadar
uzanıyor. (Yatsenko, 1962). D.Ö. II’nin sonunda – I yüzyılın başında Antipovka’daki
kompleksi içerir (Gushchina, 1961). Akhtanizov bulgusu da (broşlara göre) aynı
zamana tarihlenmektedir (Ambrose, 1966). Bu tür saç bantlarının kökenini bulmak
için D.Ö. 4. – 3. yüzyılların İskit dizginlerine dönülmelidir. O zamanın bazı
İskit bölgelerinde (Chaschae höyükleri, Mastyugino, Russkaya Trostyanka, Turia,
Kapitanovka, Kamenskoe gorodishche), dizgin setleriyle birlikte kancalı küçük
demir alınlıklar bulunmuştur. Bunlar incelenenlerden daha küçüktürler, formda
bazı farklılıklar vardır. Ama tipolojik bağlantıları tartışılmaz görünmüştür (Şekil.9). Naukova Dumka’nın, Bozkır
İskit Antikaları makalesinde
ele alınan saç bantları, köken olarak D. Ö 4. – 3. yüzyıllara ait İskit demir
saç bantlarına kadar uzanmaktadır. Bu dağılım bölgeleri ile kanıtlanmıştır.
Hepsi Kırım ve Küçük İskit’in bulunduğu Güneybatı Karadeniz bölgesinde
yoğunlaşmıştır. Basit demir alınlardan daha gelişmiş zarif ve zarif bronz ve
gümüş alınlara geçiş bu bölgede gerçekleşmiştir. Bu konuda istisnai durum 1959’da
İskit Napoli’de, D.Ö. 3. – 2. yüzyıllara ait bir amfora sapından yapılmış bu
tür alınlıkları dökmek için bir form bulunmuştur. (Vysotskaya, 1979). Bu forma
en yakın olanı Velikoploskoye’den bronz alınlıktır. Ayrıca iki yanal ve merkezi
nervür, basamaklarla vurgulanan bir halka üzerinde kancanın sonunda bikonik bir
düğme vardır. Bu formun incelenmesi, saç bantlarının üretimi için teknolojinin
kurulmasını mümkün kılmıştır. Dökümden sonra bıçağın alt kenarı perçinlenmiş,
ardından alınlık daha fazla işleme tabi tutulmuştur (temizleme, cilalama,
süsleme vb.)[7].
Böylece, kancalı kaş bantları D. Ö. 3. – 1. yüzyıllara kadar uzanmaktadır. Bu
durum D.Ö. 4. – 3. yüzyılın başlarında
İskit demir alınlıklarından gelmektedir. Onlar geç İskit dizginlerinin
karakteristik dekorasyonudur. İskit olmayan komplekslerde (Zelenskaya höyüğü,
Vasyurinskaya Gora, Akhtanizovskaya) bu tür kafa bantlarının buluntu vakaları,
Karadeniz atlı kavimler kültüründe[8] böyle
dizginlerin geniş dağılımını göstermektedir (Harita.3). Antipovka ve Klimenkov I. V.
Yatsenko ve I. I. Gushchina’dan gelen kompleksler Sarmatyalılarla ilişkilidir.
P.D. Liberov bunların Sarmatyalılara ait olup olmadığını sorgulasa da (Liberov,
1965), I.V. Yatsenko ve I.I. Gushchina Sarmatyalıları kabul etmiştir. Muhtemelen,
gümüş alınlıklar, İskitlerle temaslar sonucu alınmış ve bu komplekslerde
bulunan diğer ürünler gibi Sarmatyalılara onların bir sonucu olarak gelmiştir. Söz
konusu alınlıklar çoğu durumda mezarların dışında bulunmuştur (Bubuech,
Velikoploskoye, Semyonovka, Snigirevka, Novovasilievka). Bunlarla birlikte,
kural olarak, mızrak uçları ve ok uçları, hançerler, miğferler, değerli
metallerden yapılmış takılar ve pahalı ürünler bulunur. Saç bantları,
genellikle phalars ve plaklarla süslenmiş saç bantlarının bir parçasıdır ve gümüşten
yapılmıştır. Bir yanda koruyucu silahların, diğer yanda lüks eşyaların
mevcudiyeti, böyle bir at koşum takımının, kural olarak, zengin göçebe
tabakanın temsilcileri olan ağır silahlı atlılar arasında yaygın olduğunu
göstermektedir[9].
Devam edecek
[1]
Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., s.80
[2]
Kolesnikova M.E., Kalinina E.V., Nevskaya T.A., Zvereva L.A., s. 80
[3] Naukova Dumka, Bozkır İskit
Antikaları, “Степные Скифские Древности”
Kiev: 1982. s.73
[4] Naukova Dumka, a.g.m., s.73
[5] Naukova Dumka, a.g.m., s.74.
[6] Naukova Dumka, a.g.m., s.75.
[7] Naukova Dumka, a.g.m., s.76.
[8]
Naukova Dumka burada “barbarlar” ifadesini kullanmıştır. Genellikle Antik
Yunan, Avrupalı ve Rus yazarlar Türk Kavimleri hakkında bu ifadeyi tercih
etmektedir. Kendilerini uygar, ötekisini tarifte ise bu yola başvurmaktadırlar.
[9]
Naukova Dumka, Bozkır İskit Antikaları, “Степные Скифские Древности”
Kiev: 1982. s.77.
