Devlet; milletin teşkilatı, millete hizmet eden örgüt, milleti yaşatan örgüt… Milletin diğer milletler arasında, milletler dünyasında hayatiyetini devam ettirecek, diğer milletlerle iş birliğinde ve rekabette güçlü kılacak örgüttür.
Bu bir anlayış, bir görüş. Devleti bundan farklı anlayan görüşler de var.
Devlet bizim ve arkadaşlarımızın günlük ekmeğini, yatacak yerini temin ettiği yer. Gelir kapısı. Tabii yalnız ekmekle yaşanmayacağı gibi yalnız yatakla da barınılmaz. Niçin benim adamlarım ejder meyvesi yiyip Londra veya New York’un en güzel caddelerindeki malikânelerde barınmasın? Bu görüşe göre devlet, afiyetle yenilecek yerdir. Halktan alıp biz yandaşlara sunan sofradır.
Kurumların başına kimleri getiririz? Bu sorunun tek cevabı yok. Devleti, millete hizmet eden örgüt diye görüyorsanız cevap başka; yiyip içeceğimiz yer diye bakıyorsanız başka. Hem de bambaşka.
Diyelim bir sefaret. Bir büyükelçilik. Birinci görüşe göre uluslararası ilişkileri ve diplomasiyi iyi bilen, uluslararası toplantılarda, sohbet ve tartışmalarda ülkeyi utandırmayacak- tersine, bize husumet besleyenleri utandıracak- birilerini ararsınız. “Bilen” dediysem o bilgi, kitaplardaki hatta sınıflardaki bilgiden ibaret değildir. Böyle bilgi gereklidir ama yeterli değildir. Araba kullanmayı, trafik kurallarını kitaplardan okuyabilir, sınıfta bir hocadan dinleyebilirsiniz. Fakat F1 pilotu olmanız için bu bilgilere ilaveten on yıllarca direksiyon sallamanız, daha önce nice yarışlara katılmanız gerekir. Büyükelçi hariciyenin F1 pilotudur ve yetişmesi F1 pilotundan kolay değildir.
Eğer maksat millete hizmet ise.
Tayin terfi işleri
Yok adamımızın rızkını teminse kriterler farklıdır. O ne bilir, ne yapabilir diye değil, münhal makam var mı diye bakarsınız. Patagonya sefareti? Daha yeni mi tayin ettik? Hay Allah. Peki Takunya? Yakında boşalacak. Takunca bilmiyor mu? Zarar yok. Hiç mi dil bilmiyor, bakın bakalım eşi çat pat biliyorsa ona da tercüman kadrosu açarız. Tamam mı? Ha bir de iyi dil bilen birini de yanında tayin edin. Olur a bir yerde dinlemesi veya konuşması gerekir.
Takunya da mı dolu? O zaman sefir değil de Tenvirat Genel Müdürü yapalım. Nere mezunu arkadaşımız? Çocuk psikolojisi uzmanı mı? Olsun canım, Tenvirat’ta tonla mühendis var. O tepeden onları idare eder. Hem tenvirat olmadan, karanlıkta, çocuk psikolojisi yapılmaz ki. Değil mi?
Birincide makamlara gerekli nitelikte adam bulmakta sıkıntı çekersiniz. Hem o yerin akademik bilgisine sahip olacak, hem de becerisine. O meslekte yıllanmış olacak, pişmiş olacak. Hele makam, her ülkede geçerli bir mesleğin makamıysa giderlerse gitsinler stratejisiyle elinizdekileri yurt dışına kaçırmış da olabilirsiniz. Velhasıl makamlara adam yetiştirmekte zorlanırsınız.
İkincide problem bunun tam tersidir. Adamlara makam yetiştiremezsiniz. Devletin makamları sizin adamlara yetmez. Siz iktidarsanız yandaşınız çoktur. Diploma ve tecrübe de söz konusu olmayacağından adamlarınızın talebi her zaman makam arzından kat kat fazladır.
Daha daha farklar
Birinci tip devlette, kendini işe adamış bir sürü deli vardır. Zor bir gelişme karşısında hemen davranır. Talimat beklemez. Çünkü önemli olan millete hizmettir. Acil gelişmeye acil tepki gerekir.
İkincide önemli olan kurum değildir. Önemli olan bize o kurumu, o makamı sunan veli nimetimizdir. Dolayısıyla ani olaylara tepkimiz ağırdır. Önce sorar, sonra talimata göre hareket ederiz.
Birinci tip devlette, başarısız yönetici, başaramadığını görür ve istifa eder. Ne yapacağı, neyi yapamadığı, başarının ve başarısızlığın şartları bellidir.
İkinci tipte velinimetinin tayini ile gelen, neyin başarı, neyin başarısızlık olduğunu pek bilmez. Bu önemli de değildir. O yüzden ikinci tip devletlerde kurumların başına ne gelirse gelsin, yöneticilerin istifa ettiği görülmez. O makam bir lütuftur. Lütfa sırt çevrilmez. Ancak müteşekkir kalınır.
İki devler karşı karşıya
Millete hizmet eden insanlarla, milletin hizmet ettiği insanlar arasındaki asıl fark, devletler karşı karşıya geldiğinde ortaya çıkar.
İkisi de millete hizmet eden devlet teşkilatlarında rekabet çetindir. Uzun sürer. Belki bir orta yolda anlaşılır. Belki anlaşılmaz ve çekişme sürer gider.
İkisi de yeme peşindeki devlet teşkilatları birbirini hemen anlar, kolayca anlaşır. İş birliği yapıp kendi servetlerinden karşıdakine sunup karşılığında onlardan da bir şeyler alırlar. “Sen benim sırtımı kaşırsan ben de senin sırtını kaşırım.” felsefesi daha ilk birkaç saatte hâkim olur. Anlarlar birbirlerini ve anlaşırlar. “Yeme sırası bizde” felsefesi milletler arası barış için çok elverişlidir.
Sıkıntı zıt değerlere sahip kadrolar karşılaşınca çıkar. Ne yapacağını bilen, mesleğinde pişmiş ekip ikinciyi paralar, ufak parçalara ayırıp kuş yemi yapar. Bu sebepledir ki yiyicilerden kılavuz tutan milletlerin burnu krizden kurtulmaz.
İyi ki bizde “yeme sırası bizde” ve “biraz da biz yiyelim” anlayışı hâkim değil. Ya olsaydı.
