Rusça Kaynaklara Göre Turan Coğrafyasında (Kuzey) Kafkasya – (3)

Bu tür kaynakları bir bütün olarak
tanımlarken, tek tek belirleme alanında şunu vurgulamak önemlidir. Dilsel
gruplarla ilgili birçok kavram vardır ve bunlara yaklaşımlar birçok tartışmalı
konuyu içerir. Ayrıca, dillerin akrabalığı, her zaman kültürlerin akrabalığının
ve konuşmacılarının kanıtı değildir. Yani Macarca bir Fin-Ugor veya Ural-Altay
dil grubuna aittir. Ama bu halklar maddi ve manevi kültür olarak çok farklı
tarihsel yollardan geçmişlerdir.

Her milletin kendi menşei (kökeni) ile
ilgili kendi gelenekleri ve efsaneleri vardır. Bu folklor materyalleri,
özellikle etnik grupların kendi adları ve ikamet ettikleri topraklarda, insanların
hafızasının derinliğini değerlendirmemize izin verir. Genellikle başka
kaynaklarda paralellikler bulurlar. Bununla birlikte, folklor kaynaklarının
yüzyıllar boyunca değiştiği, giderek daha fazla mitolojik bir karakter
kazandığı ve eklendiği de akılda tutulmalıdır. Antik döneme ait D. Ö 6.
yüzyıldan itibaren Grek, Doğu Roma ile ortaçağ Arap, Fars, Türk vb. yazılı
kaynakların Doğu Avrupa, Batı ve Kuzey Kafkasya ile ilgili verileri mevcuttur. Kafkasya’dan
uzakta yaşayan eski ve diğer yazarlara ait erken bilgiler genel olarak
önemlidir, ancak belirli halkların yerelleştirilmesinde yanlışlıklar
içermektedir[1].

Etnografik veriler, etnik tarihin
sorunlarının çözümünde özel bir ilgi ve öneme sahiptir. Sovyet Devrimi öncesi
dönemde Kuzey Kafkasya halklarının gelenekleri ve ritüelleri gibi maddi
kültürleri hakkında toplanan genel ve özel bilgiler unutulmaya yüz tutmuş unsurları
ayırt etmeyi, arkeolojik ve diğer malzemelerle paralellikler çizmeyi mümkün kılmıştır.
Eldeki tüm kaynaklar, bölgedeki en “kadim” ve en “yerli” insanlarını bulma
girişimlerinin başarısızlığa mahkûm olduğunun iddia edilmesine neden
olmaktadır. Kuzey Kafkasya’nın her halkının etnik sisteminde (her şeyden önce
dil, maddi ve manevi kültür dâhil), eski otokton ile birlikte unsurlar
Hint-İran, Türk, Orta Doğu, Transkafkas ve diğer kültürleri göstermektedir.
Nesnel bir kaynak temelinde, büyük atalardan birinin mirasını “özelleştirme”
girişimleri de aynı şekilde sonuçsuz kalmaktadır (bunlara Sümerler, Hititler,
Urartular veya Alanlar denir). Kafkasya ile ilgili çeşitli kaynak ve
bilimlerden elde edilen veriler, insanlar ne kadar yaşlıysa, ataları ne kadar
fazlaysa, birçok çağın katmanlarının bulunduğu genotiplerinin, dillerinin,
maddi ve manevi kültürlerinin o kadar zengin olduğunu göstermektedir[2].

En eski zamanlardan beri Kuzey Kafkasya
nüfusunun çeşitli gruplarının tarihi, Avrasya kıtasının bu bölümünün doğal ve
coğrafi özellikleri ile yakından bağlantılı ve büyük ölçüde onlar tarafından
belirlenmiştir. Tarihsel gelişimin ilk aşamalarında bu bağımlılık daha güçlü ve
daha belirleyicidir. Karadeniz ile Azak ve Hazar Denizleri arasındaki Kafkas
kıstağı, aynı zamanda birbirinden ayrılır ve Avrupa ile Asya’yı birbirine
bağlar. Bu nedenle, Kafkasya ile ilgili yaygın ve haklı figüratif tanımlar: Avrupa
ve Asya arasında “yol”, “kapı”, “köprü”dür. Yahut “Asya’ya Açılan Kapı” olarak
isimlendirilir. Kafkasya Antik Yunan oyun yazarı Avrupa trajedisinin babası
olan Aeschylus (D. Ö 6. yüzyılın sonu – D. Ö 5. yüzyılın ortası), Kafkasya’yı
“İskitlerin yolu” olarak adlandırmıştır. Bu mecâzi ifade, İskitlerin kuzey
bozkır kabilelerinin gerçekten Asya’ya geziler yaptıkları gerçeğiyle bağlantılıdır.
Kafkasya’nın doğal ve iklimsel özellikleri faklıdır. Denizlerin kıyı şeridinin
önemli ölçüde değiştiği dikkat çekicidir. Bu özellikle deniz seviyesindeki
küçük dalgalanma döngüsü bir insan neslinin yaşam beklentisi ile ilişkili olan
Hazar Denizi için geçerlidir. Geleneksel olarak Rusya’da sınıflamaya göre göre,
Kafkasya üç büyük bölümden oluşur: Ön-Kafkasya(Kuzey Kafkasya), Büyük Kafkasya
ve Transkafkasya (Güney Kafkasya)’ dır. Doğal olarak Kuzey Kafkasya, Güneydoğu
Avrupa’ya, Transkafkasya ise Batı veya Batı Asya’ya eğilimlidir. Ana Kafkas
sırtı ayrıca iki iklim bölgesini de sınırlar: ılıman ve subtropikal, ayrıca,
Kuzey Kafkasya ılıman bölgeye, Güney Kafkasya – subtropikal bölgeye aittir.
Büyük-Kafkasya, temas bölgelerinin antik ve ortaçağ nüfusu için aşılmaz bir
sınır değildir. Ancak kuzey yamaçları nesnel olarak kıtanın Avrupa kısmıyla
daha yakından bağlantılıdır[3].

Son yıllarda Kafkasya’nın doğal-coğrafi,
jeopolitik, tarihsel-etnografik ve diğer kıstaslar temelinde yapısal bölünmesi
Etnografik İnceleme araştırmalarının sayfalarında tartışılmaktadır. Tartışma
noktaları esas olarak Güney Kafkasya veya Transkafkasya ile ilgilidir. Ancak
Kuzey Kafkasya’nın coğrafi ve modern yönetim anlayışının örtüşmediği
unutulmamalıdır. Coğrafi grafiksel olarak, Taman Yarımadası’nın
güneydoğusundaki Krasnodar Bölgesi’nin Karadeniz kısmı adalar Transkafkasya’ya
aittir ve Kuzey-Doğu Azerbaycan’ın Hazar şeridi Büyük Kafkas Sıradağlarının
kuzey mahmuzlarına aittir. Kuzey Kafkasya’nın coğrafi sınırları içinde bölge,
Rostov bölgesinin (Levobe-Aşağı Don’un kesimi) ve Kuma-Manych eğiminin
güneyinde Kalmıkya Cumhuriyeti bölgenin coğrafi tanımına vurgu yapar. Ancak
Kuzey Kafkasya etnografik, arkeolojik ve diğer tarihi ve kültürel materyalleri
göz önüne alındığında, köklü idari-bölgesel yaklaşım nesnel olarak dikkate
alınır. İleriki adımlar bölgenin tarihi, belirli bölgelerde, örneğin, Dağıstan’da
değişen siyasi kuruluşlar ve idari birimler vardır. Siyasi duruma bağlı olarak
ana hatları ve isimleri değişir. Kuzey Kafkasya’nın toplam alanı, tüm
Kafkasya’nın %62,5’i olan yaklaşık 250 bin kilometrekaredir. Kuma-Manych eğiminin
güneyinde yer alan Kafkasya sınırlarına, Stavropol Yaylası dahildir – merkezde,
Kuban-Priazovskaya (Prikubanskaya) – batıda ve Hazar ovaları – doğudadır.
Güneydoğuda, Predkavian- Kazyem ve Ana Kafkas Sıradağlarının mahmuzlarının etek
bölgesi Tersko-Sunzhenskaya Ovası tarafından işgal edilir. Alçak Tersky ve
Sunzhensky sırtları dahil Stavropol Yaylası, Doğu Avrupa Ovası’nın güney ucudur
ve aynı zamanda, Kafkas Sıradağlarının yan meridyen çıkıntısı olan ana masiften
ayrılmıştır. Sadece Terek ile Kuban arasında bir su havzası değildir. Banya,
Kuban-Priazovsky ve Hazar ovaları, aynı zamanda dünya kabuğunun kabartma
bölümünün küresel sistemine de atıfta bulunur. Tepe kıvrımlı bir yapıya
sahiptir ve birkaç yüksek irtifa oluşumundan teşekkül eder (Stavropol, güney
uçlarında keskin uçurumlar ve kuzeyde hafif bir düşüş olan Prikalausky
yükseklikleri, vb.)  Aynı zamanda
Kafkasya’nın en yüksek noktasını ve tüm Doğu Avrupa Ovası – Strizhament Dağı’nı
(832 m)
içerir. Kafkasya’nın güneyinde, Büyük Kafkasya’nın eteklerinde birbiri ardına
geçişler vardır. Diğer taraftan Prikubanskaya, Mineralovodskaya, Kabardinskaya,
Kuzey Osetya, Skye,  Çeçenistana eğimli
ovalar bulunur. Dağlar bölgenin fiziki-coğrafi ve doğal koşullarının
çeşitliliğini paylaşırlar[4]. Yerel
iklime sahip birçok bölgeyi Kafkasya dağları coğrafyayı yerel iklim
özelliklerine sahip birçok bölgeye bölerler. Özel bir flora ve fauna
çeşitliliği ortaya çıkar. Karadeniz kıyısındaki Anapa şehri bölgesinden Apşeron
Yarımadası’na kadar yaklaşık 1.500
km boyunca uzanan Hazar Denizi’ndeki adalar, orta
kısımdaki Büyük Kafkasya, 160- 180
km genişliğe ulaşır ve bunların% 60’ından fazlası kuzey
yamacına düşer. Kuzey Kafkasya’nın kendisi de üç bölgeye: orta, kuzeybatı ve
kuzeydoğu olarak ayrılmaktadır. Kuzey Kafkasya’nın merkezi bölgeleri arkeolojik
ve tarihi literatürde genellikle “Merkezi” olarak adlandırılır. Coğrafi açıdan
Orta Kafkas’da Kazbek, her iki yanında bitişik eğimli ovalar ile Kafkas
Sıradağları’nın dağlık bölgesinin orta ve en yüksek bölümünü içerir. Büyük
Kafkasya’nın kuzey yamacı, eksen hattının sırtını çevreleyen birkaç paralel
sırttan oluşur: Yanal veya Peredovoi, Skalisty, Pastbishchny ve çok sayıda
asimetrik tepeler bulunur. Bolşoy ve Bokovoy sırtlarında, Büyük Soçi
bölgesinden başlayıp dağlık Dağıstan’ın orta kısmına kadar sürekli karlı
zirveler vardır. Bunların en yükseği Kafkasya’nın merkezinde, yaklaşık 10’u aşmaktadır.
5.000 m
Orta kısımdaki yan sırt, ana Havzadan daha yüksektir. Kazbek’in Doğusunda Ana
Kafkas Sıradağları’nın yüksekliği azalmaktadır, ancak Dağıstan’ın çoğunda,
karmaşık, oldukça parçalanmış kabartma tamamen “Dağlar Ülkesi” ismine tekabül
etmektedir.

Dağıstan’ın güneydoğuda güçlü bir şekilde
daralmış alçakta yatan Hazar kısmı, dağlardan keskin bir şekilde farklıdır. Bu
alanlar Hazar ovasının devamı niteliğindedir. Derbent bölgesinde, antik
yolların geçtiği ve geniş olduğu dar bir geçit oluşturur. Orta Çağ’ın sonuna
kadar var olan düğüm savunma ve kontrol kompleksleridir. Kafkas Sıradağları’nın
kuzey yamacında, üç bölgeye ayrılmış bir dağ silsilesi derin enine nehir
geçitleri tarafından kesilen alçak dağ, orta dağ ve yüksek dağ ve vadileri
oluşturur. Bu nedenle, en yüksek bölümler de dâhil olmak üzere tüm bölgelerin
dağlık kabartması olarak adlandırılamaz. Sadece dağ değil aynı zamanda dağ-vadi
coğrafik yükseklik ve derinlikleri mevcuttur. Kuzey Kafkasya’nın en büyük
nehirleri Kuban ve Terek’tir. Orta Kafkasya’nın en yüksek zirvelerinin
mahmuzlarında bulunur ve onu kuzeybatı ve güneydoğudan ayırır. Bölgenin nehir
geçitleri dağ geçitlerine dönüşür. Daryal geçidi, Mamison, Marukh, Klukhor,
Sanchar ve diğerleri gibi yüzyıllar ve binlerce yıl boyunca değişim, ticaret ve
kültürel temas yollarında kilit noktalar olarak insanların geçişine imkân
verdiler[5].
Ayrıca yerel öneme sahip birçok geçiş yolu vardır. Bunlar çeşitli tarihsel
evrelerde dönemsel olarak meydana gelen iklim değişiklikleri, özellikle
dağlardaki kar hattının yükselmesine ve geçitlerin geçilebilirliğinin sağlar. Kuzey
Kafkasya sınırları içinde hali hazırda adlandırılan kabartma-bölgesel
oluşumlara ek olarak, farklı ölçeklerde çok sayıda yerel toprak ve peyzaj
kompleksi vardır, örneğin: Taman Yarımadası, büyük havzalara sahip Trans-Kuban
bölgesi, Orta Kuban’ın sol kolları, Tersko-Kum ve Tersko-Sulak interfluves vb.
bunlardan bazılarıdır. Tarihi ve arkeolojik olarak bazı özellikler ayrıca
idari-doğal birimleri de içerir (Güney-Doğu Çeçenya, Fiziksel coğrafi
oluşumların sınırları ile belirsiz bir şekilde ilişkili olan İnguşetya, vb.). Kuzey
Kafkasya’daki en büyük nehrin havzası – Kuban, doğal koşullarda önemli ölçüde
farklılık gösteren Yukarı, Orta ve Aşağı Kuban’a ayrılmıştır. Terek’in rotası
da benzer bir prensibe göre bölünmüştür. Aynı yaklaşım bölgenin orta
akarsularında da uygulanmaktadır. Orta Kafkasya’nın nispeten uzun nehirleri sığ
Yegorlyk’tir. Orta Kuzeybatı kesiminden kaynaklanan Kuma Nehri, Kafkasya ve
kuzeydoğuya Kuzey Dağıstan’ın kurak yarı çöl bölgelerine gitmektedir. Uzmanlar
göre, eski zamanlarda, Orta ve Kuzey-Doğu Kafkasya’nın önemli ölçüde daha güçlü
bir nehir arteri, bugün bataklık ve yeraltı alanlarını – Kura’yı kurutarak
parçalanmış küçük bir arterdir. Dağıstan’ın en büyük nehirleri arasında Terek
ve Kuma’ya ek olarak, Sulak ve Samur bulunmaktadır. Başka nehir kompleksleri de
vardır. Bölgede az sayıda büyük doğal göl bulunmaktadır. Hali hazırda
adlandırılan Kuma-Manych eğimindeki göl sistemine ek olarak, Batı Kafkasya’da
haliç rezervuarları vardır. Tuz gölleri Hazar Denizi kıyılarında bulunur. Bunlar
Abşeron Yarımadası’na kadar gitmektedir. Muhtemelen Hazar’ın periyodik
ihlalleriyle ilişkilidirler. Dağlarda nispeten küçük, ancak genellikle derin
göller vardır. Rezervuarların bir kısmı, dağ nehirlerinin heyelanlarla
barajlanmasıyla oluşturulmuştur. Kuzey Kafkasya’nın iklim koşulları çeşitlidir.
Genel olarak, bölge ılıman bölgeye aittir. Kafkasya’da iklimin ayırıcı işlevleri
Stavropol Yaylası tarafından gerçekleştirilir. Batıya doğru Kafkasya,
Akdeniz’in ikliminden etkilenir ve bu nedenle ılıman karasal ve daha az kuru
bir iklim hüküm sürer. Batı Stavropol Yaylası’nın yamaçları daha iyi nemlenir.
Doğu yarı çöl bölgelerinde iklim özellikle kurudur. Dağ kabartması dikey bölgelilik
ile karakterizedir. Burada bulunan alanlarda 2000 m‘nin üzerinde, iklim
alpin nemli bir karakter kazanır. Yükseklik ile dönüşüm yoğunlaşır. Büyük Kafkasya
kuzeyden gelen soğuk rüzgârı geciktirir. Bitki örtüsünün doğası gereği,
Kafkasya özel bir tür çeşitliliği ile ayırt edilir, arkaiklerin korunması ve
nadir formlar bulunur. Yirminci yüzyılın toplu çiftçiliğinden önce Batı Kafkasya,
tüy şekli bozkır otlarıyla kaplıdır. Hazar ovasının kuzeydoğusu ise kuru
bozkırlar ve yarı bozkır alanlarla kaplıdır[6].

Kuban ve Terek deltalarında taşkın
yataklarla nemli çayırlar ve çimenli bataklıklar vardır. Haliçlerin
eteklerinde, solonchak çayırları, Stavropol Yaylası’nın bazı bölgelerinde
yaprak döken ormanlar (meşe, gürgen, nadiren kayın) bulunmaktadır. Kuzey Kafkasya’nın
etekleri bozkır, bugün çoğu sürülmüş ve suni ekinler tarafından işgal
edilmiştir. Birkaç meşe ormanı korunmuştur. Orman kuşağının alt kısmındaki
dağlık bölgede, orta kayın ağacında sapsız meşe hâkimdir. Bu tür ormanların en
büyük masifleri Kuzeybatı Kafkasya’da bulunur. Köknar-ladin ormanları 1200–1250
m kotlarından yayılmıştır. Sağlam ormanlar yükselir Deniz seviyesinden
2000–2100 m. bölgenin orta kesiminde, Elbrus’un yüksekliği üzerinde 1500 m seviyesine kadar
çayır bozkırları vardır ve – subalpin ve alpin çayırları bulunur. Geniş vadileri
ve nehirlerin boğazlarını yapraklı çam ve huş ormanlarının küçük alanları işgal
eder. 3000–3500 m yükseklikte, alpin çayırları kaybolur ve bu sınırın üzerinde,
kayalarda ve sazlıklarda yalnızca belirli çiçek ve diken türleri büyür. Dağıstan,
bitki örtüsünün özgünlüğü ve kurak bir iklime özgü türlerin dağılımı ile ayırt
edilir. Kıyı ova bölgesinde pelin solonchak türleri vardır. Meşe ormanları ile
diğer geniş yapraklı türler yer yer eteklerinde yetişir. Dağlık çayır bozkırları,
Dağlık veya İç Dağıstan’da hâkimdir. Güney yamaçlarda, hafif çalılık ormanları
ve küçük ağaç formları yaygındır. Küçük orman alanları dağ oluşumlarının
kuzey yamaçlarında Tarihi ve kültürel açıdan önemli çam ve huş ağacı bulunur.
Başka bir açıdan Dağıstan’daki yabani tahıl bitkisi türlerinin dağılımıdır ve bölgede
tarımın erken gelişimi için bu durum için elverişli bir koşul olarak hizmet
etmiştir. Kuzey-Doğu Kafkasya’nın yüksek dağlık bölgeleri de subalpin ve alpin
bitki örtüsü ile kaplıdır. Yerelin özelliklerini önemli ölçüde etkileyen bir
diğer önemli doğal faktör tarihçesi, çeşitli minerallerin bölgede bulunmasıdır.
Kuzey Kafkasya’nın büyük zenginlikleri – petrol ve gaz oldukça geç keşfedilmiş
ve geliştirilmeye başlanmıştır. 19. ve 20. yüzyılın başında, petrolün Abşeron
Yarımadası’nda yanıcı bir malzeme olarak kullanılması çok erken bir tarihte eski
çağlarda bilinmektedir. Biraz daha erken, ama aynı zamanda modern zamanlarda,
taş özellikle Yukarı Kuban bölgesinde önemli yatakları bilinen kömür mevcuttur.
Bazı demir dışı metallerin ve demirin işlenmesinin ortaya çıkması ve
gelişmesi için belirleyici bir rol insanlık tarihinin aşamaları ile çeşitli
ekonomik ve kültürel bağların kurulmasının yanı sıra bölgede çeşitli cevher
yataklarının varlığı önemlidir. Kuzey Kafkasya yapı malzemeleri, mineral ve
termal sular ve diğer mineral türleri açısından zengindir[7].

Kafkasya’nın
modern görünümünün oluşumu, uzun ve karmaşık bir jeolojik tarihin sonucudur.
Yaklaşık 10 milyon yıl önce başlayan Kafkasya’nın modern rölyefinin oluşumu,
bölgede insanların yaşadığı dönemde tamamlanmıştır. Erken Pliyosen’in sonunda
(700-600 bin yıl önce) iklim tekrar değişmiştir. Soğumanın başladığı
koşullarda, dağların tepeleri buzla kaplanmıştır. Büyük Kafkasya en az iki
büyük buzullaşma yaşamıştır. Miyosen’deki üçüncü döneminin sonunda bile,
volkanik aktivitenin bir sonucu olarak dağlar oluşmuştur. Bu ve sonraki
zamanlarda, Elbrus ve Kazbek de dâhil olmak üzere çok sayıda başka volkan
aktiftir. Ve gelecekte, periyodik olarak volkanizma salgınları meydana gelmiş,
önemli bir değişiklik olarak deniz seviyesinin yükselmesi ve diğer önemli
peyzaj ve iklim değişiklikleri ortaya çıkmıştır. Sonraki tüm tarih, arka
planlarına karşı gerçekleşmiştir. Genel olarak, araştırmacılar, yalnızca en
yüksek olanlar hariç, tüm Kuzey Kafkasya’da Keskin soğuma dönemlerinde ortak
dağ bölgeleri ve orta dağlar, olumlu doğal ve eko- insan yaşamı ve kültürün
gelişimi için mantıksal ön koşullar ve koşulları düşünmüştür. Bunlar aynı
zamanda, insanların göçlerine yol açmıştır. Yahut diğer nüfus grupları ve
arkeolojik kültürlerin ve kültürel ve tarihi alanların değişmesi ve büyümesi sonucu
topluluklar oluşmuştur. Ancak doğal ve çevresel koşulların sürekli olduğu
vurgulanmaktadır. Bu koşulların bölgedeki insan topluluklarının gelişimi
üzerinde önemli ve yalnızca olumlu değil, aynı zamanda olumsuz ve yıkıcı bir
etkisi de olduğudur. Kuzey Kafkasya’da depremler, yerkabuğunun yükselmesi ve
çökmesi, heyelanlar vb. şeklinde yoğun tektonik hareketler halen devam
etmektedir. Başka doğal dönüşümler de vardır. İklim değişikliği nedeniyle,
dağlardaki düşük kar örtüsü ve buzullar periyodik olarak dalgalanmış, nehirler
daha fazla akmaya başlamış veya tam tersine, bozkırlar küçülmüş ve tükenmiş,
bozkırlar nemlenmiş veya kurumuş, ormanların sınırları ve yoğunluğu değişmiştir.
Ayrıca yerel doğal süreçler, depremler de dâhil olmak üzere fırtınalar, sel vb.
afetler vardır. Kuzey Kafkasya tarihinin çeşitli aşamalarındaki birçok
çarpıcı kültürel olgunun gelişmedeki krizler ve kaybolması veya dönüştürülmesi,
artık çoğu zaman ekolojik nitelikteki sorunlarla açıklanmaktadır. Doğal
süreçlerin bölgelerindeki nüfus gruplarının geçim kaynakları üzerindeki ciddi
etkisinin örnekleri daha sonraki dönemlerde de yer almıştır[8].

Devam edecek