Atebetü’l-Hakayık / Gerçeklerin Eşiği ve Edib Ahmed Yükneki

102

Günümüze intikal eden en eski Türk yazılı eseri; Orkun Kitâbeleri’dir. Eldeki bilgilere göre ikinci yazılı eser Kaşgarlı Mahmud’un 1072-1074 yıllarında kaleme aldığı Divânü Lügati’t-Türk, üçüncüsü Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig isimli kitabıdır. Arada başka eserlerin bulunması ihtimali yüksek olmakla birlikte, bunlar eser olarak da isim olarak da günümüze intikal etmemiştir. Bu durumda, 12 yüzyılda yazıldığı bilinen Atebetü’l-Hakayık, ilk Türk yazılı eserlerinin dördüncüsü olarak kabul edilebilir.

Eserin yazarı Edip Ahmet Yükneki’nin başka eserlerinin de bulunabileceği ifâde edilmekle birlikte, günümüze yalnızca bir eseri intikal etmiştir.

Yazarı tarafından Karahanlı Beylerinden Muhammed Dâd Sipehsalar’a ithaf edilen Atebetü’l-Hakayık’ta Yüknekî, hadis ve Arapça beyitlere dayanarak yazdığı şiirlerle, ahlaklı insan olmanın yollarını, ahlak ilkelerini açıklamış, çeşitli ahlakî öğütlerde bulunmuş, İslamî düşünce ve görüşlere yol gösterici olmuştur. Eserinde; dünyayı, Allah’ı ve insanı bilmenin sadece ilim yoluyla mümkün olabileceği belirtilmekte, bilginin faydaları, bilgisizliğin zararları anlatılmaktadır.

Eser; Batı Türkistan’da, ‘Hakaniye‘ olarak anılan Kaşgar / Karahanlı bölgesi diliyle, Uygur harfleriyle, aruz vezniyle ve mesnevi tarzında yazılmıştır. Yazma ilk nüshası İstanbul’da Ayasofya Kütüphânesi’ndedir. Kitabın tamamı 968 mısra, 484 beyittir. Türk alfabesi ve günümüz Türkçesi ile 1951 yılında Reşit Rahmetî Arat tarafından yayınlanmıştır.

Eser 14 bölümden oluşur. Baştaki 5 bölüm giriş, şairin ‘nevi’ adını verdiği 8 bölüm asıl konu, sondaki 1 bölüm de bitiriş bölümüdür.

Eser, Cenab-ı Allah’ı yücelten mısralarla başlamakta, Hz. Peygamberi, dört halifeyi ve Emir Muhammed Dad Sipehsalar’ı öven cümlelerle devam etmektedir. Kitabın yazılış sebebinin belirtildiği bölümden sonra; bilginin faydaları, bilgisizliğin zararları, diline hâkim olmanın fazileti, dünyanın dönekliği, cömertliğin üstünlükleri, cimriliğin kötülükleri anlatılmakta, kibir ve ihtiras gibi konular işlenmektedir.

Öğretici bir ahlak kitabı olan eser, ele aldığı konular itibâriyle Kutadgu Bilig’e benzemekle birlikte, ondan daha sanatkârane bir üslupla yazılmıştır. Yüknekî’nin dili, herkesin rahatça okuyup anlayabileceği şekilde ve sâdedir.

Atebetü’l-Hakayık’tan seçilen ve ‘Bilgi‘den söz eden beyitlerin günümüz Türkçesine çevrilmiş şekliyle örnekler:

Bilgili insan dâima bilgiyi arar.

Ey dost, bilginin tadını bilgili kişi bilir.

Bilginin değerini bilgi bildirir.

Bilgisiz odun bilgiyi ne yapar?

 

Bilgili kişi varlığını belli eder.

Bilgisiz hayatta olsa bile kayıp sayılır.

Bilgi sâhibi kendi ölse de adı ölmez.

Bilgisizin ise daha sağlığında adı unutulur.’

 

Kemikte ilik gibidir insana bilgi,
İnsanların süsü akıldır, kemiğinki ilik.

‘Bilgisize doğru söz tatsız olur,
Ona öğüt, nasihat yararsız olur.
Atebetü’l-Hakayık, dinî-ahlakî öğüt verici-öğretici bir eserdir. ‘Manzum bir vaaz kitabı‘ da denilebilir. İslâmî Türk edebiyatının, Müslümanlık inançlarını telkin eden ilk eser olarak kabul edilmektedir. Türkçe, tarih ve edebiyat tarihi açısından da önemli bir kitaptır.

Edip Ahmet Yüknekî:

Edib Ahmed’in doğup büyüdüğü yer, Türkistan’da Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasındaki bölgede bulunduğu bildirilen Yüknek Köyü’dür. Mezarı, Ruslar tarafından yok edilmiştir.

Türk ve Müslüman’dır. Arapça ve Farsça bilir. Tefsir ve hadis gibi İslamî ilimleri tahsil etmiştir, takvâ sâhibi, âlim ve fâzıl bir insandır. Eserinin sonuna 15. yüzyılda eklenmiş olan manzum parçalar, yazarına saygı duyularak okunan ve yararlanılan bir kitap olduğunun delili olarak kabul edilmektedir.

(YESEVİ DERGİSİ, Haziran 2014, Sayı: 246, Sayfa: 8)

 

 

Önceki İçerikEser Dediğin
Sonraki İçerikŞair ve Şehir
Avatar photo
28 Kasım 1938 tarihinde Bafra’da doğdu. İlk ve ortaokulu doğduğu şehirde bitirdikten sonra Ankara Ticaret Lisesi ve Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi’nde okudu. İş hayatına Ankara’da muhasebeci olarak başladı. Ankara ve Karabük’te; muhasebeci, mali müşavir ve profesyonel yönetici olarak devam etti. İstanbul’da, demir ticareti ile meşgul oldu. SSCB’nin dağılmasından sonra Türk Cumhuriyetlerinde sanayi yatırımları gerçekleştirmek üzere çok ortaklı şirket kurdu. Şirketin murahhas azası olarak Azerbaycan’da ve Kırım’da tesis kurup çalıştırdı. 2000 yılında işlerini tasfiye etti. İş hayatı ile birlikte yazı hayatı da devam etti. İlk yazısı 1954 yılında Bafra’da yayımlanmakta olan Bafra Haber Gazetesi’nde başmakale olarak yer aldı. Sonraki yıllarda İlhan Egemen Darendelioğlu’nun Toprak Dergisi’nde, Son Havadis ve Tercüman gazetelerinde yazıları yayımlandı. Türk Ocakları Genel Merkezinin yayımladığı Türk Yurdu dergisinde yazdı. İslâm, Kadın ve Aile, Yörünge, Ufuk, Emelimiz Kırım, Papatya, Tarih ve Düşünce, Yeni Düşünce, Yeni Hafta, Sağduyu, Orkun, Kalgay, Bahçesaray, Türk Dünyâsı Târih ve Kültür, Antalya’da yayımlanan Nevzuhur, Kayseri’de yayımlanan Erciyes ve Yeniden Diriliş, Tokat’ta yayımlanan Kümbet, Kahramanmaraş’ta yayımlanan Alkış dergilerinde, Dünyâ ve Kırım’da yayımlanan Kırım Sadâsı gibi gazetelerde de imzasına rastlanmaktadır. Akra FM radyosunda haftanın olayları üzerine yorumları oldu. 1990 – 2000 yılları arasında (haftada bir gün) Zaman Gazetesi’nde köşe yazıları yazdı. Hâlen; Önce Vatan Gazetesi’nde, yazmaktadır. Oğuz Çetinoğlu; Türk Ocağı, Aydınlar Ocağı, ESKADER / Edebiyat, Sanat ve Kültür Araştırmacıları Derneği ve İLESAM / Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sâhipleri Meslek Birliği Üyesidir. Yayımlanmış Kitapları: 1- Kültür Zenginliklerimiz: (2006) 2- Dört ciltte 4.000 sayfalık Kronolojik Tarih Ansiklopedisi: (2008 ve 2012), 3- Tarih Sözlüğü: (2009), 4- Okyanusa Açılan Kapılar / Tefekkür Mayası Röportajlar: (2009). 5- Altaylardan Hira’ya Türk-İslâm Dostluğu: (2012 ve 2013), 6- Bilenlerin Dilinden Irak Türkleri: (2012), 7- Türkler Nasıl ve Niçin Müslüman Oldu: (2013), 8- Türkmennâme / Irak Türkleri Hakkında Bilmek İstediğiniz Her Şey: (2013). 9- Türklerin Muhteşem Tarihi: (Nisan 2014 ve Nisan 2015) 10- 115 Soruda Türk İslâm-Âlimi Mâtüridî (Röportaj): 2015) 11- Cihad – Gazi – Şehid: Kasım 2015. 12-Yavuz Bülent Bâkiler Kitabı (2016 Mehmet Şâdi Polat ile birlikte) 13-Her Yönüyle Kâzım Karabekir (2017 Mehmet Şadi Polat ile birlikte) 14-Dil ve Edebiyat Dergisi / İlk 100 Sayı Bibliygorafyası (2017 Mehmet Şâdi Polat ile birlikte) 15-Büyük Türk İslâm Âlimi Serahsî (2018), 16-Âyetler ve Hadisler Rehberliğinde Kutadgu Bilig’den Seçmeler (2018), 17-Edib Ahmet Yüknekî ve Atebetü’l-Hakayık (2018), 18- Büyük Türk İslâm Âlimi Mâtürîdî (2019), 19-Kâşgarlı Mahmud ve Dîvânu Lugati’t-Türk (2019). 20-Duâ / Huzura Açılan Kapılar. (2019) 10-Yesevi Yayıncılık, 12-Yakın Plan Yayınları, 13-Boğaziçi Yayınları, 14-Dil ve Edebiyat Dergisi, diğer kitaplar Bilgeoğuz Yayınları tarafından yayımlanmıştır.