(Üçüncü Bölüm)

3-ELVEDÂ GÜLSARI

Kırgız edebiyatının öncü isimlerinden Cengiz Aytmatov’un ‘Elveda Gülsarı’ isimli eseri Tanabay adlı kahramanın değişen hayat karşısında ilerleyen yaşlarında, bu değişim de kendi emeği de olmasına rağmen bocalayan, değişim adı altında değerlerin söküp atıldığını geç de olsa fark etmesini ve yaşadıklarını anlatır. 14 X 21,5 santim ölçülerinde, sert kapaklı ve kitap kâğıdına basılı 234 sayfadır. Rusça yazılmış, Refik Özdek tarafından Türkçeye çevrilmiştir.

Roman, son gününü hatta son saatlerini geçiren doru at Gülsarı ile onun binicisi ve sâhibi Tanabay’ın yolda yaşadıklarıyla başlar. Yola gidildikçe Gülsarı güçten düşer ve en sonunda soğuk toprağın üstüne yatar kalır. Bu arada eserin kahramanı Tanabay’da sürekli maziye dalar ve yaşadığı olaylar bir film şeridi gibi gözlerinin önünden geçer.

Tanabay; gençliğinde hareketli bir hayat yaşamış, Komünist rejimin uygulamalarını hayata geçirebilmek için uğraşmış, iyi niyetli çalışkan bir adamdır. İkinci Dünyâ Savaşı’ndan dönünce mesleği olan demircilikle uğraşan Tanabay; çok sevdiği, saygı duyduğu Çora dostunun ısrarı üzerine at çobanlığı yapmaya başlar. Devraldığı sürüde Gülsarı isminde eşine ender rastlanacak çok değerli taypalma yorga* cinsinden bir at vardır. Tanabay bu atla bütün yarışlarda birinci gelir. Onun adını bölgede duyurur. Bir gün bu at, merkezden Çora’nın yerine yeni tâyin olan sekreterin bineği olmak üzere Tanabay’dan istenir. Tanabay önceleri dirense de atı vermek mecbûriyetinde kalır. Lakin at her seferinde kaçıp eski sâhibini bulmaktadır. Sekreterin adamları ata olmadık zulümler uygular, ayaklarına demir prangalar vurur, ona eziyet ederler. Tanabay her şeye rağmen canla başla çalışarak sekreterliğin verdiği görevleri yerine getirmeye çalışır. Bir defasında ondan yanına yardımcı gençler alarak koyun sürüleri ile uğraşması istenir. Tanabay kabul eder. Dağlarda, yaylalarda zor durumlarda kalır, işte burada eskilerin kullandıkları keçe çadırların çobanlık için ne kadar uygun olduğunu anlarken, gençliğinde bu çadırların kullanılmasına gösterdiği muhalefetten dolayı utanır. Ona koyunların kuzulayacakları zaman kullanması için tahsis edilen ağılın viran durumda olması, hava şartlarının bozukluğu, yardım için yanına verilen gençlerin işi bırakıp gitmeleri, her seferinde daha fazla ürün isteyen merkez yöneticilerinin problemlere ilgisiz kalmaları Tanabay’ın moralini bozar. O günlerde Çora’yla birlikte teftişe gelen müfettişe patlar, ona sâdece konuştuklarını, problemin çözümüne dâir kafa yormadıklarını, hep daha fazla istemekten başka bir şey bilmediklerini söyler. Bunları söylerken kullandığı ‘yeni efendi’ sözü onun devrim düşmanlığıyla yaftalanıp yargılanmasına ve partiden atılmasına kadar varacaktır.

 Cengiz Aytmatov bu eserinde Kırgız köylüsünün dertlerini duyurmaya çalışmış, onlardan hep daha fazlasını isteyen; ama teşekkürü çok gören totaliter zihniyete göndermeler yapmıştır. Tanabay’ın yargılandığı mecliste konuşulanlar, katı ideolojik zihniyetin dünyânın her tarafında aynı yapıyı arz ettiğinin delilidir.

Aytmatov eserinde, usta bir at terbiyecisi gibi, artık üzerine binilecek çağa gelmiş bir atın ağzına gem vurulmasını, dizgin takılmasını ve sırtına eğer konulup üzengi bağlanmasını en ince teferruatına varıncaya kadar anlatıyor. Serbest dolaşmaya alışmış bir atın bu işler yapılırken ne kadar huysuzlaştığı, yapılanlar sanki atın ölümüne kesin olarak sebebiyet verecekmiş gibi canını dişine takarak şaha kalkar, kaçıp kurtulmasını engelleyecek her gücü tesirsiz hâle getirebilmek için terbiyecisini ısırır, ön ayaklarıyla onun sırtına çıkmaya çalışır ve en şiddetli şekilde çifte atar. Bu çifteye bir defâ maruz kalan terbiyeci için en ucuz kurtuluş ölümdür. Ölür ve kurtulur. Eğer ölmediyse, ömrünün sonunu kadar sakat yaşayacak demektir. Aytmatov bütün bunları, ne yapılması gerektiğini, atı sâkinleştirmek için neler yapılacağını, okuyarak ve nasıl yapılacağını görerek öğrenmiş olmalı ki en ince teferruatına varıncaya kadar, satır satır yazıyor. Ve bir sürpriz… Gülsarının ilk yaşlarından itibaren birlikte olduğu, birbirlerine kuvvetli bir aşkla bağlı olan karşı cinsten dostu, Gülsarının yardımına gelir. Fakat Gülsarı, kendisine yapılmak istenenlerden kurtulma çabasında olduğundan âşığı ile ilgilenemez. O da küsüp girer.

Bu ve benzeri olaylar Abbas Sayar’ın ‘Yılkı Atı’ isimli romanında da anlatılmaktadır.

Türklerde at kültürü mühim ve geniş bir yer işgal eder. Bu konuda Merhum dostum Hızırbek Gayretullah (1940-2022) tarafından kaleme alınan makalede temel bilgiler mevcuttur.

Türkler, atı ehlîleştiren ve onu medeniyetin hizmetine sunan ilk insanoğlu olarak târihe geçmiştir. At, Türklerin kolu-kanadı olmuş, onun sırtında fetihlere koşmuş, Türk’ün cesâreti atın çaparlığıyla birleşince de, cihan Türk atının nal sesleriyle çınlamıştır. Orta Asya bozkırından ta Viyana kapılarına kadar Türk’ü sırtında götüren, Ötüken çayırlarında otlayıp, Tuna ırmağında sulanan, Tanrı dağlarının doruğundan, Alplerin akabelerinden Türk’e yol bulan atalarımızın yoldaşı, atları günümüzde ne kadar tanıyoruz? Gördüğümüz her dört toynaklıya at, hipodromlarda çaparlara da tay ve kısrak deyip geçiyoruz. Oysa neden at, neden tay, neden kısrak denildiğini merak edip bozkır Türk kültürünün bir değerini, halkımıza doğru olarak tanıtamıyoruz. Bu konuda araştırma yapan zoologlara da rastlamıyoruz, belki araştırmacılar var da verilerini halka ulaştıramıyor olabilir.

Merhum Gayretullah ‘yılkı atı’ kavramını ret ediyor ve sürüdeki atların her birinin ‘yılkı’ olduğunu belirtiyor ve yılkıların Türklerin anayurdu Türkistan’da cins ve yaşlarına göre aşağıdaki şekilde isimlendiriyor: Yaşlarına göre:

• 0-1 yaş: Kulun , 1-2 yaş: Tay, Cabağı Tay     

  • 2-3 yaş: Kunan (Erkek)       

• 2-3 yaş: Baytal (Dişi)

• 3-4 yaş: Dönen (Erkek) 

   • 3-4 yaş: Dönecin (Dişi)    

• 4-5 yaş: At (enenmiş, erkekliği giderilmiş erkek yılkı)

• 4-5 yaş: Aygır (enenmemiş erkek yılkı) 

• 4-5 yaş: Biye (Dişi yılkı)                         

• 4-5 yaş: Kısrak (Dişi damızlık yılkı)

Yaşına göre isimlendirme:

Kulun: Yeni doğmuş Biye yavrusudur. Günümüzde kullanılan (at yavrusu, tay) isimlendirmesi yanlıştır. At erkek olduğundan doğurmaz.

Tay: İki yaşına basan kuluna ‘tay’ denir. (At yavrusu denilemez)

Kunan: Üç yaşına basmış erkek yılkı.

Baytal: Üç yaşına basmış dişi yılkı. Türk Kazaklarında dişi yılkı yarıştırılmaz.

Dönen: Üç yaşına basan erkek yılkı… Bu dönemde dönenler enenerek iğdiş edilir. Gösterişli ve güçlü kuvvetli olan bir dönen, damızlık aygır adayı olarak ayrılır, enenmez.

Dönecin: Üç yaşına basan dişi yılkı. İstenilen kalitede nesil verecek olanlar seçilir. Seçilenlere kısrak adı verilir. Özel olarak bakım ve disiplin altına alınır.

Biye: Dönecin çağını aşıp analık çağına ayak basan dişi yılkı.

Kısrak: Dönecin çağında ileride iyi cins döl verileceğine inanılarak ayrılan damızlık dişi yılkı.

Bedev Biye ve Bedev Kısrak: Hiç yavrulamamış biye veya kısraklara ‘Bedev’ denir, yarışlarda kullanılır.  

At: Dört yaşını doldurmuş, enenmiş, iğdiş edilmiş erkek yılkı.

Aygır: Dönen çağında iyi cins döl vereceğine inanılan enenmemiş ve iğdiş edilmemiş erkek yılkıya aygır denir. Aygıra teslim edilen sürü onun tarafından korunur. Sürüye yabancı aygır almaz, sürüyü her türlü tehlikeye karşı savunur, sürüyü kendi otlama bölgesinden başka otlama bölgesine salmaz, yeni doğan kulunlara, taylara ve zayıf biyelere saldıran kurt sürülerini imha eden destanlara konu olan aygırlar vardır. Aygırlar, kendi neslinden olmayan dişi ile çiftleşmez. Böylece neslinin temiz ve asil kalmasını sağlar.

Yılkı asil bir hayvandır. Bulanık suyu içmez, su içmeden önce ağzını çalkalar. Çiğnediği, bastığı otu da yemez.

……………………….

*taypalma yorga: Bir at cinsi. Bu cins atlar, dörtnala koşmasını bilmez. Fakat dörtnala koşan bir attan daha hızlı gider. Sâhibini hiç sarsmaz, uzun mesafe koşusuna uygundur.

(Devam Edecek)

(İkinci Bölüm)

1-BEYAZ GEMİ

Cengiz Aytmatov romanın birinci bölümünde; vatanını ve vatanının insanlarını ne kadar çok sevdiğini çok samîmi duygular ve sıcak ifâdelerle anlatıyor. Issık Göl* çevresinde yaşayan üç âileden birinin 7 yaşındaki oğlu romanın kahramanıdır. Diğer kahramanlar: Mümin Dede: Çocuğun dedesidir. Orozkul: Mümin Dede’nin damadıdır. Çocuğu olmadığı için üzüntüsünden kahrolmakta ve zaman zaman hıçkıra hıçkıra aklamakta, teselliyi sebepli veya sebepsiz karısı Berkey’i öldüresiye döğmekte buluyor. Berkey, çocuğun teyzesidir.

Olaylar, çocuğun çevresinde gelişir. Çocuk, anne ve babası tarafından terk edilmiş olduğu için dedesi Mümin Dede ve Nine’sinin yanında kalmaktadır. Mümin Dede, damadı Orozkul’un işçisidir.

Satırlar arasında, yazarın, yurduna ve yurdunun insanlarına olan sıcak sevgisini yansıtan ve aşığın sevgilisinin saçı, kaşı gözü için söylediği övgülere benzer cümleler kullanması, onun Kırgızistan’ın küçücük bir köyüne karşı bile hayranlık duyduğunu ortaya koymaktadır:

Bitkiler de çeşit çeşittiler: ‘Sevimlileri’, ‘cesurları’, ‘korkakları’, ‘zararlıları’ ve daha birçokları… Devedikenleri baş düşmanıydı meselâ. Çocuk onunla günde en az on defa düello eder, saplarını koparırdı. Ama bu savaşın sonu gelmezdi. Çünkü devedikenleri budanmış olur, daha da büyürlerdi. Oysa kır sarmaşıkları, zararlı olsalar da, çok akıllı, çok neşeliydi. Sabah güneşini en iyi karşılayan onlardı. Öteki bitkiler ne sabahı bilirlerdi ne akşamı. Hepsi birdi onlar için. Ama sarmaşıklar, güneşin sıcak ışınları yüzlerine vurur vurmaz gözlerini açarlardı. Önce bir gözlerini, sonra ötekini, derken bütün çiçeklerini açar, gülümserlerdi. Beyaz, açık-mavi, mor… Her renkte çiçekleri vardı bu sarmaşıkların. Eğer yanlarına gidip kımıldamadan ve ses çıkarmadan durursan, uyanırken birbirleriyle fısıldaştıklarını duyar gibi olursun. Karıncalar dahi bilirlerdi bunu. Sabahleyin sarmaşıkların kollarına tırmanır, güneşten gözlerini kısarak fısıldaşmaları dinlerlerdi. Kim bilir, belki çiçekler gördükleri düşleri anlatırlardı birbirlerine.

7-23. sayfalardan oluşan birinci bölüm, dedesinin çocuğa aldığı okul çantası hakkında söylenenler nakledilir. Tebrik edenler de vardır alay edenler de… Köye, bagajında taşıdığı eşyaları satmak için gelen Maşin Mağaza sâhibi de fikir beyan eder. Köylüler, parası olmadığı için bir şeyler satın alamamış olmalarına rağmen, maşin mağazada almaya değer bir malzeme olmadığını söyleyince şoförü kızar ve onları azarlar. Mümin dede gelip de torununa çanta alınca, çocuğa iltifatlar eder, ona avuç dolusu şeker ikram eder.

Torununu yanına çağıran dede, ceplerini karıştırıp bumburuşuk bir beş ruble çıkardı. Herhalde çoktan beri orada idi bu para…

Çocuğa göz kırpan satıcı çantayı ona verdi:

-Al bakalım yaba kulak, dedi. Ama iyi oku ha! Yoksa dedenle birlikte bu dağlara çakılıp kalırsın!

-Okur o, akıllı çocuktur benim oğlum, dedi Mümin artan parayı sayarken.

Sonra, yeni çantasını beceriksizce tutan torununa baktı, onu çekip bağrına bastı ve alçak sesle:

-Bu çok iyi işte, bu güz okula gidersin.

İhtiyar nasırlı, ağır elini usulca çocuğun başına koymuştu.

Çocuk, birdenbire boğazına bir şeylerin tıkandığını hissetti. O anda dedesinin ne kadar zayıfladığını anladı, elbisesinden gelen her zamanki kokuyu da almıştı. Çalışan insanın üzerine sinen kuru ot ve ter kokusuydu bu. Hayatta ona en büyük sadakat, en büyük ilgi gösteren ve kendisini canı kadar sevdiğinden emin olduğu tek kişi varsa o da dedesiydi. Biraz şaşkın olduğu için bazı kişiler ona ‘Kıvrak Mümin’ adını takmışlardı. Ne olmuş yani? Ne derlerse desinler, insanın öyle bir dedesi, öz dedesi olması çok iyi bir şeydi.

Çocuk bu kadar çok sevinebileceğini hiç düşünmemişti. O güne kadar bir gün okula gideceği de hiç aklına gelmemişti. O güne kadar o yalnız, dağın ardında, Isık-Göl köylerine dedesiyle yaş şölenlerine gittiği zamanlarda görmüştü okula giden çocukları.

Artık çantasını elinden bırakmayacaktı. Onu büyük bir sevinçle herkese gösterdi. Önce ninesine uğradı. ‘Bak dedem ne aldı bana!’ diyordu övüngeç duruşuyla. Sonra Bekey Teyze’ye gösterdi. Bekey Teyze de çok sevindi çantayı görünce. Çocuğa bazı övücü sözler de söyledi.

Bekey Teyze’nin neşeli olduğu günler pek azdı. Çok defa suratı asık, kaşları çatık ve sinirli olur, öz bacısının oğlunu farketmezdi bile. Aklı pek başında olmazdı. Onun derdi ona yetiyordu zaten. Nine onun için: ‘Çocukları olsaydı Bekey bambaşka bir kadın, Orozkul da bambaşka bir adam olurdu’ diyor. Hatta o zaman dedesi Mümin de şimdi olduğundan çok başka biri olurdu.

Romana isim olan Beyaz Gemi, çocuğun oyuncağıdır. Dedesinin, Issık Göl’e su getiren akarsulardan birinin kenarına taşlarla sınırlandırıp gölcük hâline getirdiği bölümde durmaktadır. Midye kabuğu gibi bir cisim olan bu gemiyle çocuk, engin denizlere açılacak, bir gemide kaptan olan babasına ulaşacaktır.

***

Beyaz Gemi, Cengiz Aytmatov’dan geçmişle geleceğin, hafızayla hayal gücünün, ayrılık ve kavuşmanın ustaca bir araya getirildiği, sinema filmi olarak pek çok seyirciyle buluşturulan eseri pek çok kitap münekkidinden başarı notu almıştır.

Kitabın bir bölümünde dede, torununa ormanın ve kimsesiz çocukların koruyucusu Boynuzlu Geyik Ana’nın masalını anlatır sabırla. Elbet ormanın kalbinden çıkıp gelecektir Boynuzlu Geyik Ana. İnsanın acımasız tabiatını bütün gerçekliği ile gözler önüne sererek. Beyaz Gemi; yalnızlık, kökler, düşler, dünler ve yarınlar üzerine kurgulanmış, okunmaya değer çarpıcı bir romandır.

14 X 23,5 santim ölçülerinde, sert kapak içerisinde 249 sayfalık eser, Refik Özdek tarafından Türkçeye çevrilmiştir.

Eserin arka kapak yazısı:

Beyaz Gemi, romanının kahramanı yedi sekiz yaşlarında bir çocuktur.

Çocuk; saflığın, bozulmamışlığın ve geleceğin sembolüdür. Aytmatov, çocuğun saf ve temiz dünyâsından, hayatın acı ve çıplak gerçeğine uzanan bir roman kurgusu oluşturmayı başarır. Ona göre; çocukluk, gelecekteki insan karakterinin tohumudur. Çocukluk kişinin dilini öğrenmeye ve çevresindeki insanlarla, tabiatla ve özellikle kültürle bağlarını hissetmeye başladığı dönemdir.

Aytmatov, Beyaz Gemide destan, efsane ve masal gibi birçok şifahî unsuru kullanmıştır. Geçmişi temsil eden ve masal anlatan dede ile geleceği temsil eden ve hem efsanevî hem de destansı bir mücâdele veren çocuk arasında dramatik bir ilişki kurarak insan duygu ve düşüncelerine kendine has yorumlar getirir.

Beyaz Gemi, Aytmatov’un, edebiyat âleminde geniş akisler uyandıran, verilmek istenen mesajla yaratılan tiplerin büyük bir uyum sağladığı eserlerinin başında gelmektedir.

***

REFİK ÖZDEK (1928-1995) Gazeteci-yazar ve kitap mütercimidir. Romanya’nın Köstence şehrinde doğdu. Türkiye’de Galatasaray Lisesi’nden mezun oldu, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesindeki öğrenimini yarıda bıraktı. Yeni İstanbul gazetesinde başladığı gazetecilik mesleğini Büyük Doğu, Bugün, Babıalide Sabah, Tercüman, Yeni Haber, Türkiye gazetelerinde devam ettirdi. Tercüman Çocuk Dergisi’nin genel yayın müdürlüğünü yaptı. Araştırma dalında Türk Kültür Vakfı ödülünü kazandı. Cengiz Aytmatov’dan ve Fransız yazarlarından çok sayıda roman ve hikâye tercüme etti. 

Eserleri: Roman: Hücre / K – Biz Şehir Eşkıyası İdik (1976), Çanlar ve Zindanlar (1985), Kezban’a Mektup (1986), Ocağımız Sönmesin (1989), Yazı Yazmaktan Karnı Nasırlaşan Adam (1994), Afşaroğlu (1994), Gece Yarısı Güneşi (1994). Hikâye: Yüreğim Yanardağ (1986),  Kiziroğlu Mustafa (1995). Siyâsî Vasiyetnâmeler, Uzay Ansiklopedisi.

***

*Issık Göl: Kırgızistan’ın kuzey dağlarının arasında deniz seviyesinden 1609 m. yükseklikte, yüzölçümü 6202 km² olan bir göldür. (Marmara Denizi’nin yaklaşık yarısı kadar) Suyu ılıktır. 19-20 dereceye kadar yükseldiği olur. Kış aylarında sâhil kesimine yakın yerlerde donduğu görülür. Çevresindeki 16 ırmağın taşıdığı sularla varlığını korumaktadır. Göle yılda yaklaşık 60.000 m3 su ulaştığı halde su seviyesi aynıdır. Göl ve çevresi Kırgızistan’ın önemli turizm bölgesidir. Göl çevresindeki tarlalar çok verimlidir. Göl kıyısındaki şehirlere vapurla gidilmektedir. Çolpan Ata camii bu şehirlerden birindedir.

(Devam Edecek)

 BEYAZ GEMİ   

ELVEDÂ GÜLSARI 

TOPRAK ANA

 (Birinci Bölüm)

CENGİZ AYTMATOV

12 Aralık 1928 târihinde Kırgızistan’ın Talas vâdisinde yer alan Şeker Köyü’nde ailenin ilk çocuğu olarak dünyâya geldi. Onun hayatı, yazdığı romanlardan daha fazla okunmaya değer hâdiselerle doludur.     

Babası Törekul Aytmatov; seçkin bir devlet adamıydı. Rejim aleyhtarlığı sebebiyle cezâlandırılacağını tahmin ederek eşinin ve çocuklarının mukadder acı bir olaya şâhit olmamaları ve zarar görmemeleri için onları, Moskova’daki parti yönetiminin haberi olmadan Talas’a Ata-Yurt’a gönderdi. Zira Rusya’da irkî ve dînî mensûbiyeti sebebiyle uydurma suçlarla tevkif edilen, göstermelik bir muhakeme sonunda katledilen insanların çocukları öksüzler yurdunda toplanıyor; eşleri ise, çalışma kamplarına gönderilerek büyük hakaretlere ve tecavüzlere mâruz bırakılıyordu. Birçok kadının dayanamayarak intihar ettiği bu kamplardan birinde 22.000’den fazla ‘halk düşmanı karısı’nın hapsedildiği bilinirdi. Aytmatov, dostu ve meslektaşı Şahanov*’a şöyle anlatmıştı: ‘Henüz altı aylık olan küçük kardeşim Rosa ile birlikte dört kardeştik. Babam Bizi Kazan garına götürdü. Tren oradaydı. Kapıları açıktı. Vagonun biri bize rezerve edilmiş bölümlerden oluşuyordu. Altlı üstlü ranzalar vardı. Babam bunlardan ikisine bizi yerleştirdi. Ve vedalaştı. Annemin nasıl ağladığını ve babamın kendisine nasıl güçlükle hâkim olabildiğini görüyordum. Bu arada tren hareket etti ve yürümeye başladı. Babam uzun müddet, gücünün yettiği kadar pencerenin yanı sıra koştu, bize el salladı, salladı… Ben ranzanın üst tarafındaydım, her şeyi anlamıştım, en azından hissetmiştim birbirimizi bir daha asla göremeyecektik.’

Stalin diktası sebebiyle babasından koparılışının izlerini ömür boyu hafızasında taşıyan Cengiz Aytmatov’un mâruz kaldığı haksızlıklar, bununla da sınırlı kalmadı; sadece Törekul Aytmatov’un kardeşi olduğu için amcası Rızkulbek, rejim tarafından benzer gerekçelerle suçlanarak 1937’de öldürüldü. Dokuz yaşında iken kimsesiz ve savunmasız kalan Cengiz Aytmatov, İlgiz isimli bir erkek, Lyutsiya ve Roza isimli iki kız kardeşi ve annesinden oluşan ailenin bütün yükünü tek başına üstlenmek mebûriyetinde kaldı. Titrek, yürekli bir çocuğun zayıf ve nârin omuzları, bu ağır yükü taşımak kadar okulda, işyerinde ve toplumun her kesimindeki vebalı dışlanmalara, yok saymalara ve aşağılanmalara da katlanmak mecburiyetindeydi.

Aytmatov âilesi, Törekul Aytmatov’un katledildiğini yirmi yıl sonra öğrendi. Cengiz Aytmatov’un, tutunacak hiçbir dalı kalmamış olsa da; atalar yurdu niteliğine sâhip olan bu mekân, onu ve ailesini vebalı dışlamaların lânetinden korudu. Aytmatov, atalar ruhunun yandığı ocakta söze tutundu, böylesine mukaddes bir yerde atalar ruhu, söze dönüşerek zamanı aştı ve babaanne Ayımkan ve ‘Karakız Apa’nın anlatılarıyla Aytmatov’a ulaştı. Kırgız toprağının kişileşmiş biçimi olan bu iki insan, küçük Cengiz Aytmatov’a yalnızca masallar, efsaneler anlatmakla, mâniler, türküler söylemekle kalmadı; onun yaralı şuurunu bir psikiyatrist gibi sağlığına kavuşturdu. Böylece Aytmatov, ateşten semender* nitelikli bu değerlerin referansında koruyucu ve doğurgan bir sığınak olan söze dönüşerek, öyküsünü dinlediği toprakların adına geleceğe aktı.

Çocukluk dönemlerinden itibâren çalışmak mecburiyetinde kalması onu, iyi bir gözlemci yaptığı gibi bu yetenek, sonraki yıllarda yazacağı eserlere de malzeme oluşturdu. İkinci Dünyâ Savaşı’nın ağır şartları ile 1942’de okulu bırakarak köyüne geri döndüğünde Köy Sovyet’i (Kolhoz) sekreterliğine tâyin edildi. Burada -13 yaşında- cephe gerisi hizmetleri yürüten Aytmatov, bu süreçte vergi memurluğu/muhasebecilik ve Rusça öğretmenliği yaptı. Cephe gerisinde evladını/eşini yitirmiş, aç perişan, çâresiz insanların yüzüne yansıyan acıyı bizzat gözlemleyerek büyüyen Aytmatov, bu gözlemlerinin hâfızasında yarattığı etkiden, hemen hemen bütün eserlerinde faydalandı. Ruhunda derin yankılar uyandıran bu trajik gelişmeler; onu, ileride yazacağı öykü ve romanlarında bir savaş metafiziği kurmaya zorlayacaktı. Dolayısıyla gelenekli kültürün yaşayan tarafının yanı sıra İkinci Dünyâ Savaşı da Aytmatov’un yazarlık serüvenini şekillendiren önemli bir dönüm noktası oldu. İkinci Dünyâ Savaşı, yirmi milyona yakın insanını kaybeden Sovyetler Birliği’nde büyük bir trajedinin yaşanmasına sebebiyet verdi; açlık, acı, hüzün, yoksulluk, savaş travması ve arka arkaya yaşanılan kayıplar, bütün bir ortak payda hâline gelerek Aytmatov hikâyelerine yansıdı.

Cengiz Aytmatov, İkinci Dünyâ Savaşı’nın bitiminde 1946’da Cambul’daki Veteriner Okulu’na kaydoldu ve iki yıl okuduktan sonra 1948’de Kırgızistan Frunze’deki Tarım Enstitüsü’ne devam etti. Aytmatov, bu enstitüde iken hocasının tavsiyesi ile şiirden hikâyeye yöneldi. 1952’de Rusçaya çevrilerek Pravda’da yayımlanan ilk hikâyesi ‘Gazeteci Cyuda’yı yazdı. Daha sonra yazdıklarıyla edebiyat eleştirmenlerinin dikkatini çeken Aytmatov, yazı yeteneğini daha da geliştirmesi için, yaratıcı yazarlık dersleri veren Moskova’daki Gorki Edebiyat Enstitüsü’ne dâvet edildi. 1956-1958 yılları arasında Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsü’ne devam etti. 1957’de ‘Yüzyüze’ başlıklı hikâyesini yazan Aytmatov, bu hikâyesinde insanın duygularıyla aklı arasında yaptığı seçimi tezli bir biçimde sorguladı. 1958’de ise asıl çıkışını yaptığı ‘Cemile’ başlıklı hikâyesini kaleme aldı ve hikâye, Sovyetlerin en tanınmış edebiyat dergisi Novy Mir (Yeni Dünyâ)’de yayımlandı. Devrin Sovyet edebiyat dünyâsında geniş yankılar uyandıran hikâye, haksız tenkitlere de mâruz kaldı. Eleştirilerin ve tartışmaların ortasında hikâye, Fransız eleştirmen Louis Aragon’un dikkatini çekti. Aragon, Cemile’yi ‘dünyânın en güzel aşk hikâyesi’ sözleriyle nitelendirerek Fransızcaya tercüme edip geniş bir takdimle yayımladı.

Dünyâda büyük yankı bulan Aragon’un sunuşundan sonra Aytmatov’un eserleri, dünyâ dillerine çevrildi ve tartışmalar da kendiliğinden sona erdi. Artık Cengiz Aytmatov, aldığı ilhamla dünyâya doğru akmakta; insanın zamanla, mekânla, sosyal ve siyâsî kimliğiyle değişmeyecek olan yönlerini, ezelden ebede yönelmiş gerçeğini anlatmaktaydı.

Stalin’in ölümünden sonra başlayan normalleşme sürecinde Kruşçev’in uyguladığı Anti-Stalinist politika, Aytmatov’un daha rahat hareket etmesine zemin hazırladı. 1957’de Sovyet Komünist Partisi’ne ve Sovyet Yazarlar Birliği’ne, 1958 yılında Moskova’da Edebiyat Fakültesi’ne kabul edildi. 1959 yılında Novy Mir’in editörlüğünü yaptı ve buradaki görevi 1967 yılına kadar devam etti. Novy Mir’den sonra Literaturnyi Kırgızistan dergisi editörlüğü ve beş yıl boyunca devam eden -1960-1965 yılları arasında- Pravda Gazetesi Orta Asya muhabirliğini yaptı.

Aldığı armağanlar:

1963 yılında ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’ başlıklı hikâyelerden oluşan Steplerden ve Dağlardan Hikâyeler başlıklı hikâyeleriyle Lenin Edebiyat Ödülü’ne lâyık görüldü. 1968’de Büyük Sovyet Edebiyat Ödülü’nü aldı ve aynı yıl Kırgızistan millî yazarı seçildi. 1969’da Asya-Afrika Halkları Kültürel Dayanışma Teşkilatı Başkan Yardımcılığına seçildi. 1978’de Yüksek Sovyet Prezidium’u tarafından ‘Sosyalist İşçi Kahramanı’ olarak mükâfatlandırıldı. Avrupa İlim, Sanat ve Edebiyat Akademisi ve Kırgızistan İlimler Akademisi üyeliklerinin yanı sıra Issık-Göl Forumu Başkanlığı gibi pek çok üst düzey üyeliklerde bulundu ve armağanlar aldı. Milletlerarası ilk armağanları olan Etruriya (İtalya-1979) ile Jawaharlal Neru Armağanını (Hindistan-1985) da bu yıllarda aldı. 1983’te, Gün Olur Asra Bedel ile ‘Büyük Sovyet Edebiyat Armağanı’nı ikinci defa kazandı. Daha sonra pek çok armağanlara lâyık görüldü. Sivil toplum kuruluşlarında ve komitelerde sekreter ve başkanlık yaptı. Kırgızistan’ı Sovyetler Birliği’ni ve Rusya’yı Lüksemburg, Hollanda ve Belçika’da büyükelçi olarak temsil etti.

Kürkürü ırmağının dağlardan aldığı ilhamı kulağına fısıldadığı bu küçük çocuk, 80. yaş yılını kutlamaya hazırlandığımız kendisinin de Gün Olur Asra Bedel romanının film çekimleri için Tataristan’ın başşehri Kazan’a gittiği bir zamanda -16 Mayıs 2008- târihinde rahatsızlandı. Ve böbrek yetmezliği teşhisiyle tedavi için Almanya’ya götürüldü. Nürnberg şehrinde tedavi gören Cengiz Aytmatov, 10 Haziran 2008’de ebedî âleme intikal etti. Evli ve dört çocuk babası olan yazar, 1937’de babasıyla beraber 137 aydının gizlice kurşuna dizilip gömüldüğü Bişkek’teki Ata-Beyit’te toprağa verildi.

Cengiz Aytmatov’un Manas Destanı başta olmak üzere Kırgız kültürünün binlerce yıllık sözlü geleneği olan masallar/efsâneler/ türküler/inanmalar olmak üzere kitap hâlinde yayınlanmış eserleri:

Yüz Yüze (1957), Deve Gözü (1960), İlk Öğretmen (1961), Al Yazmalım Selvi Boylum (1963), Toprak Ana (1963), Kızıl Elma (1964), Elveda Gülsarı (1968), Oğulla Buluşma (1969), Beyaz Gemi (1970), Fuji Dağının Tepesi (1973), Erken Gelen Turnalar (1975), Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek (1977), Gün Uzar Yüzyıl Olur (1980), Dişi Kurdun Rüyaları (1986), Beyaz Yağmur (1990), Cengiz Han’a Küsen Bulut (1990), Yıldırım Sesli Manasçı (1990), Kassandra Damgası (1995), Kuz Başındaki Avcının Çığlığı (1997), Çocukluğum (1998), Sokrat’ı Anma Gecesi (2000), Sultan Murat (2016).

Eserlerini kendisi olma kaygısının refakatinde biçimlendiren Cengiz Aytmatov, evrenin şuurunda gelecek adına yanan bir çıraydı. Suların, toprağın, ateşin ve rüzgârın sırrını ödünçleyen bu bilge insan, anlatılarına dönüşen varlığıyla daha nice yüzyıllar yaşamaya ve bir sis çanı gibi insanlığı uyarmaya devam edecekti.

Cengiz Aytmatov’un parıltılı düşüncelerinden bâzıları:

*Nerede, hangi zamanda, hangi mekânda olursa olsun ve hangi mensubiyete bağlı bulunursa bulunsun; insan türünden birine verilen zarar, bütün insanlığa verilmiş zarardır.. Doğrusu insan, başkalarını anlatırken hep kendini arardı. Aytmatov da başkalarının öyküsünü anlatırken hep kendini bulmaya çalıştı. Simurg kuşu gibi, hem bütün insanlarda kendini hem de kendinde bütün insanlığı duymaya çalıştı.

*Dünyânın tamamının problemlerine ışık tutmak için gayret etti. Aytmatov’u başarılı kılan en önemli etken, mahallî ve millî değerleri cihanşümul bakış açısıyla anlatma yeteneğiydi. Zira nasıl damla, deryânın bütün özelliklerini içerirse, insanî açıdan millî bir değer de pekâlâ beynelmilel mânâda insanî açılımları taşıyabilirdi. Önemli olan basit, sıradan insanların içindeki büyük insanı yakalama ve anlatabilme kudretine erişebilmekti. Aytmatov bu kudretini aslâ mahallî ve folklorik söyleme takılıp kalarak yansıtmadı; yazarın anlatılarında folklorik malzeme, kendi anlatımıyla doku uyuşmazlığına girmezdi.

*Beynelmilel düzenin minyatür bir modeli olarak tasarladığı Şeker Köyü’nü, kurduğu zaman-mekân ötesi bağlantılarla bir insanlık laboratuvarına dönüştürdü; eserlerindeki kişi ve olayları, bütün insanlığın serüvenine ortak bir payda oluşturacak kadar tarafsız bir bakış açısıyla metne taşıdı.

*Aytmatov kalemini, hiçbir zaman ideolojik şartlanmaların ve şahsî hırsların kullanımına vermedi. Öyle ki, babasını, amcasını katlederek çocukluk hayallerini elinden alan ve bütün Sovyetler Birliği’ni modern bir hapishaneye çeviren Stalin’e bile doğrudan saldırmadı. O, dünyâ problemlerinin kesiştiği bir prizma gibi insanlığın bütün sevinç ve acılarını kendinde tecrübe ederek yansıttı.

*Bütün ideolojik, siyâsî ve dînî şartlanmaları, mankurtlaşan insanın yeniden kendine dönebilmesini, örtük nitelikli kurtuluş/dönüş imgeleri olarak sundu.

Prof. Dr. Ramazan Korkmaz’ın hazırladığı metinden faydalanılmıştır.

*Şahanov: Muhtar Şahanov:1942 yılında Kazakisitan’ın Çimkent vilâyetinde doğdu. Bürokrat, büyükelçi, şâir ve yazar. Genç yaşından itibaren Kazakistan’ın bağımsızlık mücâdelesinde önemli roller üstlendi ve başarılı oldu.

*Semender: Masal ve destanlarda adı geçen, ateşe atıldığında yanmadığı ve hattâ ateşi söndürdüğü ileri sürülen bir sürüngen.

(Devam Edecek)