Kültür - Sanat

Türk Dili ve Edebiyatı dalında Dr. unvanına sâhip, Doğu Türkistan Türklerinden Hatice Veli, 16,5 X 23,5 santim ölçülerinde 355 sayfalık ‘Eski Uygurlarda Yerleşik Hayat Kültürü’ isimli eserinde, kadim Türk Yurdu Doğu Türkistan’da Çin zulmü altında esir hayatı yaşayan soydaşlarımızı sosyal hayatları itibariyle tanıtıyor.

Arka kapak yazısında Prof. Dr. Ayşe Melek Özyetgin, kitap hakkında şu bilgileri veriyor:

Eski Uygurlarda Yerleşik Hayat Kültürü adlı bu kitap, eski Türk çağında yerleşik hayat kültürünün en önemli temsilcilerinden Koço/İdikut Uygurlarının şehir kültürünü, mesken, mutfak ve beslenme ile giyim kuşam ve süslenme kültürünü, devrin yazılı kaynakları olan Uygur sivil belgeleri başta olmak üzere, Uygur Budist ve Maniheist çevrede üretilen eserlerden derlenen ilgili söz varlığı üzerinden tarihî-karşılaştırmalı yöntemle incelemeyi amaçlamıştır.

İpek Yolu'nun en önemli güzergâhlarından olan Tarım havzasında devlet kuran Koço/İdikut Uygurları Orta Asya'daki yerleşik hayat kültürünün ilk ve önemli temsilcilerinin başında gelir.

Ayrıca Koço/İdikut Uygurlarının dönemi genel Türk târihinin sosyal ve kültürel açıdan en önemli gelişmelerinin yaşandığı bir devir olarak da büyük önem taşır. 9.-14. yüzyıllar arasını kapsayan bu dönemin en zengin yazılı tanıkları olan Uygur sivil/hukuk belgeleridir. Bu belgeler Uygurların sosyal, kültürel ve ekonomik durumuyla ilgili bilgi veren önemli kaynaklar arasında yer alır.

Bu kitap çalışmasında filolojik olarak incelenen söz konusu dil malzemesinden çıkan sonuçlar; ilgili dönemdeki târihî ve arkeolojik kaynaklarla da desteklenerek Koço/İdikut Uygurlarının maddî hayat kültürünün zenginlikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Koço/İdikut Türkleri, 1.828.000 Km² yüzölçümlü Doğu Türkistan yurdunun Turfan şehri syakınlarındaki eski Uygur Devleti’nin başşehri olan İdikut’da, Bögü Tigin tarafından Tibetlilerle 20 yıl devam eden mücadeleden sonra ve 866 yılında kuruldu. Devlet 300 yıl târih sahnesinde kaldıktan sonra 1218 yılında Cengiz Han’ın yönetimine girdi. Cengiz Han İdikut Devleti’nin topraklarını oğlu Çağatay’a verdi. Uygurlar 1260 yılına kadar Çağatay Devleti’ne bağlı olarak yaşadı. 16. Yüzyılda Çin istilâsına mâruz kaldı. Kısa dönemlerde bağımsız devlet kurdularsa da Aralık 1949′da Çin Halk Kurtuluş Ordusu bölgeye girerek Doğu Türkistan Cumhuriyetini dağıttı, topraklarını kendisine bağladı. Doğu Türkistan’daki soydaşlarımız, esir hayatı yaşıyor olmalarına rağmen, ibâdet hakları ve diledikleri sayıda evlat sâhibi olma hürriyetlerinden mahrum olarak son derece zor şartlar altında bile târihî geleneklerini yaşatmaya çalışıyor.  Dr. Hatice Veli, mazlum ve mağdur İdikut Türklerinin sosyal hayatlarını teferruatı ile hür dünyâya tanıtıyor. 

Orta Asya’da yaşayan Türkler 9. yüzyıl ortalarında, Orhun civarından göç eden ederek, Turfan yöresinde İdikut Devleti’ni ve Kâşgar yöresinde de diğer Türk boylarıyla birleşip Karahanlı Devleti’ni kurdu.. Bugünkü Doğu Türkistan’daki Türk topluluğunun esasını teşkil eden Uygurlar, işte bu İdikut Devleti’ni ve Karahanlı Devleti’ni kuran Uygurların torunlarıdır. Onların hepsi Türklüklerine ve İslâmiyet’e bağlı, hürriyet ve bağımsızlık mücâdelesi veren kahraman ve yiğit insanlardır.

Çin, Türk ve Rus kaynaklarına ait 500’e yakın kitap ve belgeden faydalanılarak hazırlanan eserde Koço İdikut Türklerinin sosyal hayatı, bütün detayları ile anlatılıyor. Eserde ele alınan konulardan bâzılarının başlıkları: *Uygur adı ve kökeni. *Uygurlarda ticâret ve ziraat. *Dîni yapı: Manihaizm, Budizm, Nesturi dini. *Dil ve edebiyat. *Yerleşim yerleri ve bölge idârecileri. *Şehirlerdeki mimârî unsurlar. *Mesken kültürü ve binaların mimârî özellikleri. *Evlerdeki eşyalar ve isimleri.*Giyim kuşam ve süslenme kültürü. *Kıymetli taşlar ve takılar.

Dr. Hatice Veli imzalı ‘Ön Söz’den…

Bu kitap, yerleşik hayatta yüksek bir medeniyet yaratmış olan Koço/İdikut Uygurlarının yerleşik hayat kültürünü; mesken, beslenme ve mutfak ile giyim kuşam, süslenme kültürü çevresinde dönemin yazılı kaynakları olan Uygur sivil belgeleri başta olmak üzere, Budist ve Manihaist Uygur çevrede üretilen eserlerden derlenen ilgili söz varlığı üzerinden târihî-karşılaştırmalı yöntemle incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada filolojik olarak incelediğimiz söz konusu dil malzemesinden çıkan sonuçlar, ilgili dönemdeki târihî ve arkeolojik kaynaklarla da desteklenerek Koço Uygurlarının maddî hayat kültürlerinin zenginlikleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca Koço/İdikut Uygurlarına âit tarihî söz varlığının bugünkü çağdaş Uygurca ve ağızları ile Özbekçedeki izleri de tespit edilerek eski ve modern Uygur sahası arasındaki ilişkiler de incelenmiştir.

Yerleşik Türk kültürünün en önemli temsilcilerinden olan Koço/İdikut Uygurlarından günümüze kalan, literatürde Uygur harfli sivil (din dışı) belgeler olarak adlandırılan külliyat, dönemin tarihî, sosyal ve kültürel hayatı için eşsiz bir değere sâhip kaynaklardır. Manihaist ve Budist Uygurlardan kalan dinî eserlerin yanında din dışı literatür olarak bugüne ulaşan resmî ve özel yazılmış mektup metinleri, sözleşme belgeleri, sağlık, fal kitapları, astronomi ve benzeri konulardaki zengin eser birikimi İslâm öncesi Türk dilinin önemli kaynaklarından birini oluşturur.

Din dışı Uygur belgeleri içinde özellikle şahıslara ait mektuplarla şahıslar arasında yapılan çeşitli konulardaki sözleşme belgelerinin ayrı bir yeri ve değeri vardır. Literatürde Uygur sivil belgeleri/hukuk belgeleri olarak bilinen bu külliyat, Koço/İdikut Uygurlarından kalan ve o dönemin hayat tarzını en iyi şekilde yansıtan yazılı belgeler olması bakımından büyük bir öneme sâhiptir.

Koço/İdikut Uygurlarına dair bugüne kadar tarih, dil, edebiyat ve sanat alanlarında yerli ve yabancı birçok çalışma kaleme alınmıştır. Bununla birlikte sınırlı sayıda yazılı kaynakla tanıyabildiğimiz Uygur dönemine ait sosyal ve kültürel söz varlığını târihî-karşılaştırmalı yöntemle filolojik olarak inceleyen, Uygurların o dönemdeki hayatına ışık tutacak târihî ve arkeolojik malzemelerle birlikte dil malzememelerini yorumlayan disiplinlerarası ve bütünlüklü çalışmaların son derece az olduğunu belirtmek gerekir. Bugüne kadar Uygur sivil belgelerinin metin neşirleri büyük ölçüde tamamlanmıştır. Aynı şey Budist ve Manihaist çevrede verilen dinî eserlerin neşirleri için de geçerlidir. Bu metin neşirlerinin bize sunduğu eşsiz söz varlığının tümünün belirli kavram alanları dâhilinde filolojik incelemelerinin yapılması, ayrıca kültürel açıdan değerlendirilmesi hâlâ Türkolojide araştırmacıları bekleyen bir alan olarak dikkati çeker. Çalışmamız bütün bu hususları dikkate alarak hazırlanmış, disiplinlerarası bir yaklaşımla eski Uygur Türklerinin dilden yansıyan sosyo-kültürel hayatları değerlendirilmiştir.

 

ÖTÜKEN NEŞRİYAT A. Ş.   

İstiklal Caddesi, Ankara Han Nu: 63/3 Beyoğlu 34433 İstanbul Telefon: 0.212- 251 03 50

Belgegeçer: 0.212-251 00 12 e-Posta: otuken@otuken.com.tr  www.otuken.com.tr 

HATİCE VELİ: 1987 yılında Doğu Türkistan'da doğdu. 2006-2011 yıllar arası Merkezî Milletler Üniversitesi’nde Uygur Dili ve Edebiyatı Bölümünü bitirdi. 2012- 2015 yıllar arası İstanbul Üniversitesinde Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde yüksek lisans, 2015- 2021 yıllar arasında Yıldız Teknik Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde doktora yaptı. Ana dili olan Uygur Türkçesinin yanında iyi derecede Çince, İngilizce, orta seviyede Farsça bilmektedir.